Ο θάνατος δεν είναι ο ίδιος παντού: Πώς οι πολιτισμοί βιώνουν τον θρήνο και ξαναγράφουν το νόημα της απώλειας

Ο θάνατος και η απώλεια δεν προκαλεί μόνο πόνο: δημιουργεί αναστάτωση και σύγχυση.

Όταν χάνεται ένα αγαπημένο μας πρόσωπο, δεν χάνεται απλώς ένα άτομο, αλλά και το σύνολο των συνδέσεων, των δράσεων και των εννοιών που διαμόρφωναν την καθημερινή ζωή.

Το πένθος, σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι μια διαδικασία υπερνίκησης της απώλειας, αλλά ανασυγκρότησης της ζωής και της μνήμης που διαταράχθηκε από τον θάνατο.

Θρήνος και πολιτισμική ανασυγκρότηση

Η πολιτισμική ψυχολογία επισημαίνει ότι ο θρήνος δεν αφορά την «υπερνίκηση» της απώλειας,γράφει η Belén Jiménez Alonso, Καθηγήτρια Ψυχολογίας, σε άρθρο της στο The Conversation. 

Αντίθετα, πολλές κουλτούρες αναζητούν τρόπους να διατηρήσουν τον δεσμό με τους νεκρούς.

Η μνήμη και η παρουσία τους συνεχίζονται μέσα από αντικείμενα, ιστορίες, τελετές ή ακόμη και ψηφιακές πλατφόρμες.

Ένας τάφος, μια φωτογραφία, ένα τραγούδι ή ένα ψηφιακό προφίλ λειτουργούν ως γέφυρες που ανασυνθέτουν την ιστορία της ζωής που διακόπηκε.

Οι πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις προσφέρουν τρόπους να παραμείνουμε συνδεδεμένοι με αυτούς που δεν είναι πλέον στη μαζί μ ας και να συνεχίσουμε την αφήγηση της ζωής μέσα από τη μνήμη και τη φροντίδα.

Οι μορφές πένθους σε διαφορετικές κουλτούρες

Η ανθρωπότητα έχει δημιουργήσει αναρίθμητες πρακτικές για να συνοδεύσει τους νεκρούς.

Ο κόσμος είναι γεμάτος γλώσσες για το πένθος. Στη Μαδαγασκάρη, οι οικογένειες γιορτάζουν το famadihana , ή «αναστροφή των οστών», μια εορταστική επανένωση στην οποία τα σώματα των προγόνων ξετυλίγονται, τα σάβανα τους αλλάζονται και χορεύουν μαζί τους.

Στην Ιαπωνία, πολλές οικογένειες διατηρούν στο σπίτι τους έναν butsudan, έναν μικρό βουδιστικό βωμό με πλάκες των προγόνων, προσφέροντας λουλούδια και θυμίαμα ως τρόπο διατήρησης της παρουσίας τους.

Στη Γκάνα, οι κηδείες μπορεί να διαρκέσουν μέρες και να περιλαμβάνουν φέρετρα με συμβολικά σχήματα που αντιπροσωπεύουν την ιστορία ή το επάγγελμα του αποθανόντος.

Στο Μεξικό, η Ημέρα των Νεκρών γιορτάζει την επιστροφή των νεκρών στον κόσμο των ζωντανών, με βωμούς γεμάτους λουλούδια, φαγητό, κεριά και προσωπικά αντικείμενα, συνοδευόμενα από μουσική και χιουμοριστικά ποιήματα που διατηρούν ζωντανή την παρουσία τους.

Στις Άνδεις, οι κοινότητες των Κέτσουα και των Αϊμάρα θεωρούν τον θάνατο ως επιστροφή στη γη ή το νερό, επανασυνδέοντας το άτομο με το τοπίο της γέννησής του.

Κάθε πρακτική δείχνει ότι το πένθος δεν είναι ομοιόμορφο.

Κάθε πολιτισμός ανακαλύπτει δικούς του τρόπους να μετατρέψει την απουσία σε σύνδεση και τη μνήμη σε φροντίδα.

Η Ευρώπη και η απώλεια της γλώσσας του πένθους

Σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, το πένθος έχει γίνει ιδιωτικό και λιγότερο ορατό.

Ο θάνατος συμβαίνει συχνά σε ιδρύματα, μακριά από το σπίτι, και πολλά παραδοσιακά τελετουργικά έχουν εξαφανιστεί.

Η διακριτικότητα αντικαθιστά τις συλλογικές μορφές αποχαιρετισμού, με αποτέλεσμα να γίνεται δύσκολη η δημόσια έκφραση θλίψης.

Πρωτοβουλίες όπως το Φεστιβάλ «Η ζωή στο τέλος της ζωής» στην Ισπανία προσπαθούν να ανοίξουν δημόσιο διάλογο γύρω από τον θρήνο και να ξαναδώσουν φωνή σε κοινωνικά ταμπού που σχετίζονται με τον θάνατο.

Η αποικιακή ιστορία έχει επίσης διαμορφώσει ποιος θάνατος αναγνωρίζεται και ποιος όχι.

Αναγκαστικές μεταναστεύσεις, εξαφανίσεις και συλλογικές αδικίες δημιούργησαν θλίψη χωρίς δημόσια αναγνώριση.

Σε πολλές κοινότητες, το πένθος έγινε μέσο αντίστασης, όπως δείχνουν οι διαδηλώσεις μητέρων αγνοουμένων ή οι αυτοσχέδιοι βωμοί στα σύνορα, που διατηρούν ζωντανή τη μνήμη και καταγγέλλουν τη βία.

Το ελληνικό πένθος

Στην Ελλάδα, το πένθος διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με την παράδοση και τη θρησκευτική πίστη, ιδιαίτερα την ορθόδοξη χριστιανική.

Οι τελετές, όπως η εξόδιος ακολουθία, τα μνημόσυνα και οι ετήσιες επαναλήψεις θανάτου, λειτουργούν ως συλλογικές μορφές αναγνώρισης της απώλειας και ενίσχυσης της κοινότητας.

Παράλληλα, η ελληνική κοινωνία συνδυάζει τον δημόσιο και τον ιδιωτικό θρήνο: η οικογένεια και οι στενοί φίλοι συμμετέχουν ενεργά στις τελετές, ενώ η καθημερινή ζωή συνεχίζεται με σεβασμό στη μνήμη των νεκρών.

Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στα σύμβολα, όπως τα κεριά, τα λουλούδια και τα εικονίσματα, που λειτουργούν ως γέφυρες μνήμης και επικοινωνίας με τους αποθανόντες, ενώ οι παραδοσιακές φράσεις και τα έθιμα εκφράζουν την αίσθηση της απώλειας χωρίς να τη διακόπτουν.

Ψηφιακός κόσμος και «νέα μνήμη»

Στον 21ο αιώνα, ο θρήνος επεκτάθηκε και στον ψηφιακό χώρο. Τα κοινωνικά δίκτυα φιλοξενούν μνημεία, προφίλ των νεκρών και προγράμματα που αναπαράγουν τη φωνή ή τα μηνύματά τους.

Οι νέες τεχνολογίες γίνονται γέφυρες που συνεχίζουν τις συνομιλίες μεταξύ ζωής και θανάτου.

Ο θρήνος, είτε μέσα από παραδοσιακές τελετές είτε ψηφιακές αναπαραστάσεις, αντανακλά την ίδια ανάγκη: να συνεχίσουμε να μιλάμε με αυτό που απουσιάζει και να διατηρήσουμε τη σύνδεση με τη μνήμη και την ιστορία.

Το πένθος ως πράξη γνώσης και δικαιοσύνης

Η μελέτη του θρήνου μέσα από την πολιτισμική οπτική και την ιστορική πληγή της αποικιοκρατίας δεν εξιδανικεύει τις πρακτικές των άλλων, αλλά αναδεικνύει ότι το πένθος είναι μια μορφή γνώσης και δικαιοσύνης.

Κάθε κοινωνία ενσωματώνει μια σχέση με τον χρόνο, τη μνήμη και τη ζωή, αναγνωρίζοντας ότι ο πόνος, όταν μοιράζεται, ξαναχτίζει την κοινότητα.

Σε έναν κόσμο που επιταχύνει τη λήθη, το πένθος γίνεται πράξη αντίστασης, επαναφέροντας τη σύνδεση, το νόημα και την αργοπορία που απαιτεί η μνήμη.

Ο θάνατος και η ανάμνηση δεν είναι ομοιόμορφα παντού· η κάθε κοινωνία εκφράζει τη σχέση της με τη ζωή και τη δικαιοσύνη μέσω του τρόπου που πενθεί.

Το πένθος, λοιπόν, δεν είναι μια ασθένεια της ψυχής, αλλά μια διαμεσολάβηση μεταξύ απουσίας και συνέχειας, μνήμης και μέλλοντος.