Δεν πέθανε. Θυσιάστηκε – Αποκρυπτογραφώντας τα στοιχεία πίσω από τον πολύ αληθινό «Θάνατο του Μαρά»

Στους διαδρόμους του Λούβρου, ανάμεσα σε βασιλικά πορτρέτα, θρησκευτικές σκηνές και ηρωικές μάχες, υπάρχει ένας πίνακας που μοιάζει αμήχανα «ήσυχος». Ο τίτλος του είναι Ο Θάνατος του Μαρά (1793). Για τους περισσότερους επισκέπτες, είναι απλώς η εικόνα ενός άνδρα που δολοφονήθηκε μέσα στη μπανιέρα του. Για τον Ζακ-Λουί Νταβίντ, όμως, ήταν κάτι πολύ περισσότερο: μια άμεση πολιτική παρέμβαση την πιο εκρηκτική περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης.

Ο Ζαν-Πολ Μαρά ήταν δημοσιογράφος, φανατικός υπέρμαχος της Τρομοκρατίας και του διαμελισμού της παλιάς αριστοκρατίας. (Ο όρος Τρομοκρατία (La Terreur) αναφέρεται στην περίοδο 1793–1794, όταν η Επαναστατική Κυβέρνηση στη Γαλλία επέβαλε καθεστώς βίαιης καταστολής για να προστατεύσει την Επανάσταση από «εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς».) Ζούσε άρρωστος, κλεισμένος στο σπίτι, σε συνεχόμενα φαρμακευτικά λουτρά για να ανακουφίζει μια βασανιστική δερματική πάθηση.

Ζαν-Πολ Μαρά, Πηγή: Wikipedia

Στις 13 Ιουλίου 1793, η Σαρλότ Κορντέ, που θεωρούσε τον Μαρά υπεύθυνο για το αιματοκύλισμα της χώρας, μπήκε στο σπίτι του με πρόσχημα ότι θέλει να του παραδώσει έναν κατάλογο προδοτών. Λίγα λεπτά αργότερα, τον μαχαίρωνε στην καρδιά.

Ο Νταβίντ δεν βρέθηκε στη σκηνή του εγκλήματος. Όμως, λίγο καιρό μετά, ζωγράφισε την πιο διάσημη εκδοχή της.

Μεταξύ πραγματικότητας και μύθου

Το εντυπωσιακό στον πίνακα δεν είναι η βία. Είναι η έλλειψη της βίας. Δεν υπάρχει αίμα, πανικός, οδύνη. Αντί για έναν πολιτικό φανατικό, βλέπουμε έναν άνθρωπο σχεδόν γλυκό, με το κεφάλι να γέρνει απαλά, σαν να κοιμάται. Ο Νταβίντ σβήνει κάθε ίχνος ασθένειας από το σώμα του Μαρά· τον δείχνει νέο, δυνατό, σχεδόν εξαγνισμένο.

Ο πίνακας θυμίζει νεκρική ακολουθία. Ακόμη και η στάση του σώματος ανακαλεί χριστιανικές εικόνες: η χαλαρή παλάμη που πέφτει στο κενό είναι σχεδόν αντιγραφή της Παναγίας που κρατά το σώμα του Χριστού στην Πιετά του Μιχαηλάγγελου. Δεν είναι τυχαίο. Ο Νταβίντ παρομοιάζει έναν πολιτικό επαναστάτη με έναν μάρτυρα-Μεσσία.

Ο Μαρά δεν «πέθανε». Θυσιάστηκε.

Η σκηνοθεσία της ηθικής

Αν εστιάσει κανείς στην επιφάνεια του ξύλινου κιβωτίου δίπλα του, διακρίνει δύο έγγραφα:

• το γράμμα της Κορντέ, όπου επικαλείται την «καλοσύνη» του,
• και το σημείωμα που ο ίδιος έγραφε, υποσχόμενος οικονομική βοήθεια σε μια χήρα με πέντε παιδιά.

Ο Νταβίντ στήνει μία αφήγηση: η δολοφόνος χειραγωγεί, ο Μαρά βοηθά.

Εκείνη λέει ψέματα.

Εκείνος προσφέρει.

Με μία μόνο εικόνα, ο ζωγράφος μετατρέπει μια πολιτική δολοφονία σε σύγκρουση αξιών. Η Κορντέ δεν είναι απλώς η γυναίκα που τον σκότωσε – ενσαρκώνει το «κακό». Ο Μαρά δεν είναι θύμα – ενσαρκώνει την «αρετή».

Σαρλότ Κορντέ, Πηγή: Wikipedia

Το πραγματικό μήνυμα βρίσκεται στο κάτω μέρος του πίνακα

Στο ξύλινο κιβώτιο, εκεί όπου ακουμπά το γράμμα, ο Νταβίντ χαράζει: «À Marat – David» («Στον Μαρά — ο Νταβίντ»)

Δεν είναι υπογραφή. Είναι επιγραφή, σαν ταφόπλακα.

Ο ζωγράφος δεν παραδίδει απλώς ένα έργο τέχνης – παραδίδει μνημείο.

Ακριβώς από κάτω, χαράζει και κάτι ακόμη: την ημερομηνία.

Όχι του χριστιανικού ημερολογίου («1793») – ο Νταβίντ τη σβήνει.

Γράφει μόνο: «Έτος 2 της Επανάστασης».

Ο χρόνος μηδενίζεται. Η ιστορία ξεκινά ξανά.

Ο Μαρά δεν είναι πλέον άτομο. Είναι σύμβολο ενός νέου κόσμου.

Πώς μετρούσαν τα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση

Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, οι επαναστάτες θέλησαν να «ξεκινήσουν την ιστορία από το μηδέν». Έτσι, από το 1792 και την ανακήρυξη της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας, δημιούργησαν νέο ημερολόγιο, το Επαναστατικό Ημερολόγιο (Calendrier Républicain).

• Το Έτος 1 ξεκίνησε στις 22 Σεπτεμβρίου 1792, την ημέρα που καταργήθηκε η μοναρχία.
• Οι μήνες μετονομάστηκαν και πήραν ονόματα από τη φύση και τις εποχές, π.χ. Brumaire (ομιχλώδης), Thermidor (καυτός).
• Κάθε μήνας είχε 30 ημέρες και χωριζόταν σε δεκαήμερα αντί για εβδομάδες.
• Δεν υπήρχαν Κυριακές και θρησκευτικές αργίες — στόχος ήταν η πλήρης αποκοπή από το χριστιανικό ημερολόγιο.

Με αυτόν τον τρόπο, η Επανάσταση δημιούργησε νέα αφετηρία του χρόνου, που δεν βασιζόταν ούτε στη γέννηση του Χριστού ούτε στη βασιλική εξουσία, αλλά στη γέννηση της Δημοκρατίας.

Το ημερολόγιο καταργήθηκε το 1805 από τον Ναπολέοντα, όμως έμεινε στην ιστορία ως η πιο χαρακτηριστική απόπειρα «μεταρρύθμισης του χρόνου» για πολιτικούς λόγους.

Γιατί αυτός ο πίνακας θεωρείται «η πρώτη πολιτική εικόνα της σύγχρονης εποχής»;

Με τον Θάνατο του Μαρά, ο Νταβίντ κάνει κάτι που σήμερα θεωρούμε δεδομένο: Μετατρέπει ένα πραγματικό γεγονός σε προπαγάνδα.

Ο πίνακας δεν αφήνει τον θεατή να αμφιβάλει. Ο Μαρά είναι ήρωας. Η δολοφόνος είναι προδότρια. Η Επανάσταση είναι δίκαιη.

Στην εποχή των social media, των εικόνων-συνθημάτων και των φωτογραφιών που γίνονται πολιτικά memes, το έργο του Νταβίντ μοιάζει ανατριχιαστικά σύγχρονο.

Ένας πίνακας που στοιχειώνει

Ο Σαρλ Μπωντλαίρ είχε γράψει κάποτε για το έργο: «Στον παγωμένο αέρα αυτού του δωματίου, γύρω από την παγωμένη μπανιέρα, αιωρείται μια ψυχή.»

Κι αυτό ακριβώς πέτυχε ο Νταβίντ.

Δεν ζωγράφισε τον θάνατο του Μαρά.

Ζωγράφισε την αθανασία του.