«Sapere Aude! – αυτό είναι το σύνθημα του διαφωτισμού», έγραφε ο Ιμμάνουελ Καντ το 1784, προτρέποντας τον λαό της Πρωσίας και τον Φρειδερίκο Β’ να τολμά να γνωρίζει και να διαχειρίζεται μόνος του τον νου του. Αυτή είναι η διαβεβαίωση της ελευθερίας του ατόμου, να σκέφτεται για τον εαυτό του, και το «Life of Brian» των Monty Python ήταν η ταινία ορισμός της ρήσης σχεδόν δύο αιώνες μετά.

Το «Life of Brian» αφηγείται την ιστορία του Μπράιαν της Ναζαρέτ (τον υποδύεται ο Γκράχαμ Τσάπμαν), ο οποίος γεννιέται την ίδια μέρα με τον Ιησού. Αφού προσχωρεί σε μια εβραϊκή, αντιρωμαϊκή τρομοκρατική ομάδα, το Λαϊκό Μέτωπο της Ιουδαίας, τον περνούν για προφήτη και γίνεται ένας άβουλος Μεσσίας. Όλα αυτά τελικά οδηγούν στην πιο αξιομνημόνευτη ατάκα της ταινίας, χάρη στη μητέρα του Μπράιαν, τη Μάντι (Τέρι Τζόουνς). «Δεν είναι ο Μεσσίας», μας λέει, «είναι ένα πολύ άτακτο αγόρι».

Τον Νοέμβριο του 1979, το BBC μετέδωσε μια περίφημη τηλεοπτική συζήτηση μεταξύ των Monty Python Τζον Κλιζ και Μάικλ Πέιλιν και δύο πυλώνων του χριστιανικού κατεστημένου, του δημοσιογράφου Μάλκομ Μάγκεριτζ και του τότε Επισκόπου του Σάουθγουάρκ Μέρβιν Στόκγουντ. Κάθε πλευρά απέτυχε εντελώς να κατανοήσει την άλλη. Η άποψη του Μάγκεριτζ ήταν ότι ο Μπράιαν δεν ήταν παρά μια «διακωμώδηση του Χριστού». Οι Monty Python υποστήριξαν ότι αυτό δεν μπορούσε να είναι έτσι, επειδή ο Μπράιαν δεν ήταν ο Ιησούς. Τεχνικά, είχαν δίκιο. Παρόλα αυτά, αυτό δεν ικανοποίησε τον Επίσκοπο, ούτε τους πολλούς κριτικούς της ταινίας.

Τι είναι όμως αυτό που δίνει στο «Life of Brian» μια διαχρονική αξία; Πώς γίνεται μια ταινία του 1979 να μιλά στους ανθρώπους του σήμερα; Κι αφού τελικά τους μιλά, τι τους λέει; Πρόκειται για βλασφημία η όχι;

«For Life is quite absurd, and Death’s the final word»

Oι Monty Python και οι Γραφές

Εκτός από τη μιάμιση ώρα γέλιου που προσφέρει το φιλμ, δίνει απλόχερα και μια σειρά από υπονοούμενα που αφορούν τη θρησκεία. Κατά ειρωνικό τρόπο, όμως, για να προσβληθεί κανείς ή ακόμη και για να καταλάβει το αστείο -τότε ή τώρα- απαιτείται καλή γνώση της ζωής του Ιησού στα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης.

Τι γίνεται με την καταγγελία της Εκκλησίας ότι ο Μπράιαν ήταν ο Ιησούς και επομένως η ταινία ήταν ιεροσυλία ή ακόμη και βλασφημία; Υπάρχουν τρία σημεία σε αυτήν όπου ο Μπράιαν και ο Ιησούς διαχωρίζονται με ξεκάθαρο τρόπο. Πρώτον, όταν οι μάγοι – έχοντας προσκυνήσει το λάθος μωρό – συνειδητοποιούν το λάθος τους, επιστρέφουν στο στάβλο για να πάρουν τα δώρα τους. Δεύτερον, ο Μπράιαν εμφανίζεται στο πλήθος να ακούει τον Ιησού να εκφωνεί την επί του Όρους ομιλία. Σε μια άλλη σκηνή, ένας πρώην λεπρός (Πέιλιν) παραπονιέται στον Μπράιαν για το γεγονός πως δεν μαζεύει τα προς το ζειν του ως ζητιάνος επειδή ο Ιησούς τον θεράπευσε.

Παρόλα αυτά, ο Μπράιαν είναι κατά κάποιο τρόπο «ο Ιησούς». Γιατί η ταινία βασίζεται τόσο στις ομοιότητες όσο και στις διαφορές μεταξύ των ζωών των δύο ανδρών. Και οι δύο γεννιούνται σε στάβλους. Και οι δύο βρίσκουν το θάνατό τους μέσω της σταύρωσης, αν και ο ένας καταλήγει στην Ανάσταση και ο άλλος στο μηδενιστικό τραγούδι του Έρικ Άιντλ «Always Look on the Bright Side of Life» («For Life is quite absurd, and Death’s the final word»). Οι Monty Python επισημαίνουν επίσης ότι υπήρχαν πολλοί άλλοι σαν τον Ιησού εκείνη την εποχή (όπως ο πραγματικά βαρετός προφήτης του Πέιλιν) που διακήρυτταν ότι το τέλος του κόσμου ήταν κοντά.

H πολιτική ορθότητα

Το «Life of Brian» θεωρήθηκε σίγουρα βλάσφημη το 1979 – και η ίδια η ταινία κάνει αναφορές στον παραλογισμό της βλασφημίας ως έγκλημα.

Σήμερα, ωστόσο, η βλασφημία δεν είναι πλέον στην πολιτιστική ατζέντα της Δύσης.

Η αρετή της ταινίας σήμερα είναι η ικανότητά της να προσβάλλει μια ολόκληρη νέα γενιά θεατών για διαφορετικούς λόγους. Τώρα είναι πιο πιθανό να επικριθεί για παραβίαση των ορίων της «πολιτικής ορθότητας» γύρω από θέματα φύλου, φυλής, τάξης και αναπηρίας παρά για βλασφημία.

Είναι δύσκολο, για παράδειγμα, να παραβλέψει κανείς το γεγονός πως ο Μπράιαν δηλώνει την εβραϊκή του ταυτότητα με αντισημιτικούς όρους:

«Δεν είμαι Ρωμαίος, μαμά, και δεν θα γίνω ποτέ! Είμαι Κίκε! Ένας Εβραίος! Ένας Hebe! Ένας αγκιστρομύτης! Είμαι Κοσέρ, μαμά! Είμαι πεζός της Ερυθράς Θάλασσας και είμαι περήφανος γι’ αυτό!»

Είναι επίσης δύσκολο να παραβλέψει κανείς τη διακωμώδηση της επιθυμίας του επαναστάτη Σταν (Έρικ Άιντλ) να γίνει γυναίκα, να τον φωνάζουν «Λορέτα» και να κάνει παιδιά.

Από την άλλη όμως, δεν μπορεί κανείς να υποτιμήσει την απόλυτη ευχαρίστηση που προσφέρουν ορισμένες αξιομνημόνευτες σκηνές: από το λάθος άκουσμα της επί του Όρους Ομιλίας («Μακάριοι οι τυροκόμοι») μέχρι το θέαμα του Μπράιαν να ξαναγράφει το «Ρωμαίοι πηγαίνετε σπίτι σας» στους τοίχους του παλατιού, αφού ένας περαστικός Εκατόνταρχος αηδιασμένος από τη λανθασμένη λατινική γραμματική του Μπράιαν, τον αναγκάζει να γράψει το σωστό μήνυμα διαμαρτυρίας 100 φορές.

«Δεν είμαι Ρωμαίος, μαμά, και δεν θα γίνω ποτέ! Είμαι Κίκε! Ένας Εβραίος! Ένας Hebe! Ένας αγκιστρομύτης! Είμαι Κοσέρ, μαμά! Είμαι πεζός της Ερυθράς Θάλασσας και είμαι περήφανος γι’ αυτό!»

Τόλμησε να γνωρίζεις

Το «Life of Brian» είναι αναμφίβολα μια κριτική της απερίσκεπτης φύσης της θρησκευτικής πίστης, από τη σκοπιά της ελευθερίας και της εξουσίας του ατόμου. Σε μια βασική σκηνή, ο Μπράιαν λέει στο πλήθος ότι όλοι είναι άτομα.

«Ναι, είμαστε όλοι άτομα», απαντά το πλήθος.

Τότε μια μοναχική φωνή, ο Ντένις, παρεμβαίνει. «Εγώ δεν είμαι», λέει.

Σε αυτή τη διαβεβαίωση της ελευθερίας του ατόμου, της αρετής του να σκέφτεσαι μόνος σου, η ταινία αποτελεί παράδειγμα της νεωτερικότητας. Όπως το έθεσε ο Καντ το 1784, «Sapere Aude», αυτό είναι το κεντρικό αίτημα του «Life of Brian», να τολμά κανείς να βγει από την ανωριμότητα του για την οποία φταίει ο ίδιος μένοντας εγκλωβισμένος σα μωρό σε έναν κόσμο ιδεών που δεν αμφισβήτησε ποτέ.

Ειδήσεις Σήμερα: