Βάτσλαβ Χάβελ: Στην παγίδα της μοίρας

Φτάνει η στιγμή που οι άνθρωποι που με περιτριγυρίζουν, ο κόσμος και —το χειρότερο— η ίδια μου η συνείδηση δεν θα με ρωτούν πλέον ποιοι είναι οι στόχοι και τα ιδανικά μου, τι θέλω να επιτύχω και πώς θέλω να αλλάξω τον κόσμο, αλλά τι έχω επιτύχει, ποιους από τους στόχους μου υλοποίησα και με τι αποτέλεσμα, ποιο θα ήθελα να είναι το κληροδότημά μου και τι είδους κόσμο θα ήθελα να αφήσω πίσω μου. Και ξαφνικά, νιώθω πως η ίδια αυτή πνευματική αγωνία, που με υποχρέωσε κάποτε να ορθώσω το ανάστημά μου εναντίον ενός δεσποτικού καθεστώτος και να μπω φυλακή γι’ αυτό, μου δημιουργεί τώρα τόσο βαθιές αμφιβολίες για την αξία του έργου μου ή του έργου εκείνων που υποστήριξα.

«ΤΑ ΝΕΑ», 15.1.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο παρελθόν, όταν δεχόμουν τιμητικά βραβεία, συχνά έπιανα τον εαυτό μου να χαμογελά με εκείνον τον ήρωα των παραμυθιών που επαινούσαν οι ομιλητές, ένα αγόρι το οποίο, στο όνομα του καλού, όρμησε με το κεφάλι στο τείχος ενός κάστρου με δαιμονικούς βασιλείς, μέχρι που η πόρτα έπεσε και έγινε αυτός βασιλιάς κι έπειτα κυβέρνησε τον τόπο του με σύνεση για πολλά χρόνια. Μόλις τώρα αρχίζω να καταλαβαίνω πως όλα ήταν, κατ’ ουσίαν, μια διαβολική παγίδα που μου έστησε η μοίρα. Διότι εκτινάχθηκα πράγματι σε έναν κόσμο παραμυθιών κι έπειτα, τα χρόνια που ακολούθησαν, αναγκάστηκα να επιστρέψω στη γη, για να συνειδητοποιήσω ότι τα παραμύθια είναι απλώς μια προβολή των ανθρώπινων αρχετύπων και ότι ο κόσμος διόλου διαρθρωμένος σαν παραμύθι είναι. Κι έτσι —χωρίς να έχω προσπαθήσει ποτέ να γίνω βασιλιάς του παραμυθιού και παρόλο που ουσιαστικά εξαναγκάστηκα σε αυτή τη θέση, και πάλι από μια σύμπτωση της ιστορίας— δεν μου δόθηκε διπλωματική ασυλία από αυτή την απότομη προσγείωση στη γη, από τον ονειρικό κόσμο του επαναστατικού πυρετού στον επίγειο κόσμο της γραφειοκρατικής ρουτίνας.

Παρακαλώ, καταλάβετέ με: δεν θέλω να πω ότι έχασα τη μάχη μου ή πως όλα ήταν μάταια. Το αντίθετο, ο κόσμος μας, η ανθρωπιά μας και ο πολιτισμός μας βρίσκονται σήμερα στο πιο σημαντικό, ίσως, σταυροδρόμι της ιστορίας τους. Έχουμε τη μεγαλύτερη ευκαιρία στη σύγχρονη εποχή να καταλάβουμε την κατάστασή μας και το διφορούμενο της κατεύθυνσής μας, και να αποφασίσουμε υπέρ του δρόμου της λογικής, της ειρήνης και της δικαιοσύνης, και όχι υπέρ του δρόμου που οδηγεί στην ίδια μας την καταστροφή.

Λέω απλώς αυτό: το μονοπάτι της λογικής, της ειρήνης και της δικαιοσύνης προϋποθέτει πολλή δουλειά, αυταπάρνηση, υπομονή, γνώση, μια συνολική άποψη, προθυμία να διακινδυνέψουμε την παρεξήγηση. Ταυτόχρονα, προϋποθέτει να είναι ο καθένας σε θέση να εκτιμήσει τις δυνατότητές του και να δράσει αναλόγως. Με άλλα λόγια, προϋποθέτει να μη βασιζόμαστε πλέον σε παραμύθια και ήρωες παραμυθιών. Να μη βασιζόμαστε πλέον σε συμπτώσεις της ιστορίας που ανυψώνουν τους ποιητές σε μέρη όπου καταρρέουν αυτοκρατορίες και στρατιωτικές συμμαχίες. Πρέπει να ακούμε προσεχτικά και να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τις προειδοποιητικές φωνές των ποιητών, ίσως πιο σοβαρά και από τις φωνές των τραπεζιτών ή των χρηματιστών. Ταυτόχρονα, όμως, δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι ο κόσμος —στα χέρια των ποιητών— θα μεταμορφωθεί σε ποίημα.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, πάντως, ένα γνωρίζω με βεβαιότητα: ότι ανεξάρτητα από το πώς έπαιξα τον ρόλο που μου έτυχε, και ανεξάρτητα από το αν τον επιθυμούσα εξαρχής, ή αν τον άξιζα, και ανεξάρτητα από το πόσο ικανοποιημένος ή δυσαρεστημένος είμαι με τις προσπάθειές μου, αντιλαμβάνομαι την προεδρία μου ως ένα μεγαλειώδες δώρο της μοίρας. Στο τέλος τέλος, είχα την ευκαιρία να συμμετάσχω σε πραγματικά κοσμοϊστορικά γεγονότα. Και αυτό —ως εμπειρία ζωής και ευκαιρία δημιουργίας— αξίζει όλες τις παγίδες που κρύβει.

*Απόσπασμα από ομιλία που είχε εκφωνήσει ο Βάτσλαβ Χάβελ (Václav Havel) στο Κέντρο Αποφοίτων του Πανεπιστημίου City, στη Νέα Υόρκη, κατά τη διάρκεια του τελευταίου επίσημου ταξιδιού του στις ΗΠΑ με την ιδιότητα του προέδρου της Τσεχικής Δημοκρατίας. Το συγκεκριμένο κείμενο είχε δημοσιευτεί στο φύλλο της εφημερίδας «Τα Νέα» που είχε κυκλοφορήσει την Τετάρτη 15 Ιανουαρίου 2003.

Ο Χάβελ, τσέχος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας με ενεργό συμμετοχή στην Άνοιξη της Πράγας του 1968 και πρωταγωνιστικό ρόλο στη Βελούδινη Επανάσταση του 1989, διετέλεσε —μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη χώρα του— τελευταίος πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας (1989-1992) και πρώτος πρόεδρος της Τσεχικής Δημοκρατίας (1993-2003).

Ο Βάτσλαβ Χάβελ γεννήθηκε στην Πράγα στις 5 Οκτωβρίου 1936 και απεβίωσε στo Hrádeček, στην εκεί εξοχική κατοικία του, στις 18 Δεκεμβρίου 2011.