Μιγκέλ ντε Θερβάντες: Η ματαιότητα της ζωής μας και των ονείρων μας

[…]

Όρθιος πάνω στη γαλέρα του, αγνάντευε το πέλαγος ρουθουνίζοντας σαν πολεμόχαρο άλογο και δεν έβλεπε την ώρα και τη στιγμή να φτάση στην Κύπρο και να χυμήξη κατά των απίστων. Αλλά η ώρα αυτή θ’ αργούσε ακόμα. Η φαγωμάρα μεταξύ των καπεταναίων απ’ τη μια μεριά και η φουρτούνα της θάλασσας από την άλλη έδωσαν τον καιρό στα τουρκικά στρατεύματα να οχυρωθούν καλά στην Κύπρο. Έτσι οι Χριστιανοί ματαίωσαν την επίθεσή τους και αναγκάστηκαν να γυρίσουν στα λιμάνια τους για να επανορθώσουν τις αβαρίες.

Τον επόμενο χρόνο, αφού παραμερίστηκαν όλες οι ασυμφωνίες, ο χριστιανικός στόλος συγκεντρώθηκε στη Μεσσήνη κι’ από κει ξεκίνησε αναζητώντας το στόλο των Τούρκων, που τον συνάντησε τον Οχτώβρη του 1571, στο στενό του «Λεπάντε» — όπως λεγότανε τότε η σημερινή Ναύπακτος. Αρχιστράτηγος των χριστιανικών δυνάμεων ήτανε ένα παιδί, μόλις είκοσι χρονών, ο Δον Χουάν της Αυστρίας, που όμως τον λάτρευαν οι Ισπανοί και στήριζαν σ’ αυτόν μεγάλες ελπίδες γιατί, πριν από λίγο, είχε δείξει μεγάλες στρατιωτικές αρετές, καταπνίγοντας την επανάσταση των Μαύρων.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 12.5.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το πρωί της 8ης Οκτωβρίου ο νεαρός αρχιστράτηγος επιθεώρησε τις δυνάμεις του κρατώντας στο δεξί του χέρι έναν εσταυρωμένο. Ο στρατιώτης Μιγκουέλ Θερβάντες Σααβέδρα (έτσι ήτανε ολόκληρο το όνομά του) βρισκότανε στη γαλέρα «Μαρκίζα», ξαπλωμένος σε μια ψάθα. Είχε αρρωστήσει από ελονοσία κι’ έτρεμε ολόκληρος απ’ τα ρίγη. Όπου νάτανε, θα τούμπαινε πολύ μεγάλος πυρετός. Αλλά όπου νάτανε, θ’ άρχιζε και η μάχη. Και ο ηρωικός Σααβέδρα ήθελε, «αν και ταπεινός», όπως θα γράψη αργότερα, «να βοηθήση και κείνος για τη νίκη».

— Καπετάνιε μου, είπε στο διοικητή της γαλέρας ενώ τα σαγόνια του έτρεμαν, είμαι πάρα πολύ καλά και σας ζητώ να με βάλετε στην πιο επικίνδυνη θέση.

— Εγώ νομίζω πως καλά θα κάνης να κατεβής στ’ αμπάρι και να ξαπλώσης, του είπε ο διοικητής.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 12.5.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Θερβάντες όμως επέμενε τόσο πολύ, που στο τέλος ο καπετάνιος υποχώρησε. Η ναυμαχία άρχισε το μεσημέρι και τελείωσε με το σούρουπο. Ο τουρκικός στόλος είχε σκορπίσει. Τα υπολείμματά του αγωνίζονταν να σωθούν, αλλά οι σκλάβοι που τραβούσαν κουπί έσπασαν τις αλυσίδες τους, σκότωσαν ή πέταξαν στη θάλασσα τα πληρώματα κι’ αποτελείωσαν έτσι την καταστροφή. Όταν αντήχησε η σάλπιγγα της νίκης, ο Θερβάντες ήτανε αναίσθητος σχεδόν: Δυο μπάλες από «αρκεμπούζι» τού τρύπησαν το στήθος, ενώ μια άλλη τούσπασε το αριστερό χέρι, αφήνοντάς τον για όλη του τη ζωή κουλό. Την άλλη μέρα, όταν ο νεαρός αρχιστράτηγος πήγε να ιδή τους πληγωμένους κι’ έμαθε όλα τα σχετικά με τον ηρωισμό του Θερβάντες, διέταξε να του αυξήσουν το μισθό κατά τρία σκούδα και να τον στείλουν στο λιμάνι της Μεσσήνης για θεραπεία.

Όταν έγινε καλά, ξαναγύρισε στη θέση του και έλαβε μέρος σε πολλές επιχειρήσεις, πολεμώντας σα λιοντάρι πάντοτε, πέντε χρόνια συνέχεια. Κέρδισε βέβαια το θαυμασμό των συμπολεμιστών και την εκτίμηση των αρχηγών του, αλλά το ποθητό γαλόνι του αξιωματικού δεν έλεγε ναρθή ακόμα. Αποφασίζει να ξαναγυρίση στην Ισπανία και να προσπαθήση να πετύχη με «μέσα» ό,τι δεν κατώρθωσε να πετύχη με την αξία και με τον ηρωισμό του. Παίρνει λοιπόν δυο συστατικά γράμματα, το ένα από τον ίδιο τον Δον Χουάν και το άλλο από τον αντιβασιλέα της Σικελίας, μπαρκάρει στη γαλέρα «Ο Ήλιος», μαζί με τον αδελφό του Ροδρίγο, που μάταια αγωνιζότανε και κείνος να σταδιοδρομήσει στο στρατό, και ξεκινάνε για την Ισπανία.

Αλλά με όσο πείσμα πάλευε ο Θερβάντες για να καταχτήση τη στρατιωτική δόξα, με άλλο τόσο πείσμα πάλευε κι’ η τύχη του για να του γκρεμίση αυτά τα παιδιάστικα όνειρα και να τον σπρώξη προς τη μεγάλη, την αληθινή του αποστολή.

Λίγο πιο έξω από τη Μασσαλία η γαλέρα τους έπεσε σε κάτι Αλγερίνους πειρατές. Ο Θερβάντες πολέμησε πάλι με τη συνηθισμένη του αντρειωσύνη, αλλά ο αγώνας ήτανε άνισος. Η γαλέρα αιχμαλωτίστηκε κι’ ο αρχικουρσάρος Μαμί, που την έπιασε, πήδησε στο κατάστρωμά της για να επιθεωρήση τη λεία του. Δεν έμεινε και πολύ ευχαριστημένος. Κανένας άρχοντας ανάμεσα στους καινούργιους του σκλάβους, κανένας πλούσιος. Ήτανε όλοι τους απλοί κι’ ασήμαντοι στρατιώτες, ένας μάλιστα από δαύτους και κουλός. Όταν όμως τους έψαξε, τα μάτια του άστραψαν. Αυτός ακριβώς ο κουλός είχε επάνω του κάτι γράμματα που έδειχναν πως έχει μεγάλες και σπουδαίες γνωριμίες. Άρα θα είναι από τζάκι και θα μπορή να πληρώση όσα λύτρα και να ζητήση απ’ τους δικούς του. Τον πήρε λοιπόν στο καράβι του, τον αλυσόδεσε καλά για κάθε ενδεχόμενο και έβαλε πλώρη για το Αλγέρι, που ήτανε τότε Γενικό Στρατηγείο και ορμητήριο των κουρσάρων.

[…]

Μες στη συμφορά της σκλαβιάς, αρχίζει σιγά-σιγά να σβύνη το όνειρο του Θερβάντες για τα γαλόνια και να θεριεύη το άλλο, το απωθημένο του πάθος για την ποίηση, που είναι τώρα η μοναδική λύτρωσή του. Γράφει θρησκευτικά και πατριωτικά ποιήματα για να εμψυχώση τους σκλάβους, οργανώνει θεατρικές παραστάσεις, τους παροτρύνει να συγκεντρώνονται τις Κυριακές γύρω απ’ τους παπάδες που λειτουργούν στο ύπαιθρο. Δεν έχει χάσει το θάρρος του, ούτε την ελπίδα πως κάποτε θα ξαναβρή τη λευτεριά του. Και παρ’ όλο που ξέρει πως αν δοκιμάση να δραπετεύση και τον πιάσουν θα κρεμαστή χωρίς πολλές διατυπώσεις, κάνει κιόλας την πρώτη του απόπειρα.

[…]

Επί τέλους, το 1580, όταν πια είχε κλείσει πέντε χρόνια στη σκλαβιά και την ώρα ακριβώς που ο αφέντης του ετοιμαζότανε να τον μπαρκάρη για την Κωνσταντινούπολη, έφτασαν τα λύτρα και, μαζί μ’ αυτά, η πολυπόθητη λευτεριά.

Γυρίζοντας στην Ισπανία κυνήγησε για δυο-τρία ακόμη χρόνια το παλιό του όνειρο να σταδιοδρομήση στο στρατό, αλλά χωρίς πάθος τώρα. Τέλος έχασε κάθε ελπίδα πια και ξαναρίχτηκε στο γράψιμο, παίρνοντας όμως και πάλι στραβό δρόμο: Επέμενε σώνει και καλά να κάνη τη φιλολογική του καριέρα στο θέατρο, αντιγράφοντας το μεγάλο συμπατριώτη του και σύγχρονό του, τον Λόπε ντε Βέγα, που είχε κατακλύσει τότε την ισπανική σκηνή με τον παραγωγή του. Η αναμέτρηση υπήρξε, φυσικά, συντριπτική για τον Θερβάντες και στάθηκε η κύρια αιτία για το βαθύ μίσος που τους χώρισε σ’ όλη τους τη ζωή. Απ’ τη θεατρική του παραγωγή διασώθηκαν μονάχα δύο έργα, που μας δείχνουν πως το θέατρο δεν έχασε μεγάλα πράγματα όταν, επί τέλους, αποφάσισε να το εγκαταλείψη κι’ αυτό ο Θερβάντες.

Το 1584 παντρεύεται στη Μαδρίτη την Κατερίνα Σαλαθάρ, ενώ ταυτόχρονα αποχτάει και μια εξώγαμη κόρη από κάποιο προηγούμενο δεσμό που είχε με μια Πορτογαλίδα. Είναι τώρα οικογενειάρχης, είναι φτωχός, αποτυχημένος, κατατρεγμένος. Πρέπει να δουλέψη σκληρά για να ζήση τους δικούς του. Ο πατέρας του πέθανε κι’ ο Μιγκουέλ μαζί με τη γυναίκα του και την κόρη του έχει στην πλάτη του τη μητέρα του, καθώς και τις δύο αδελφές του. Γίνεται επιμελητής της τροφοδοσίας του στρατού, αλλά η κακοτυχία του, που δεν λέει να τον αφήση να πάρη ανάσα, τον κυνηγάει κι’ εδώ: Κάποιος απ’ τους υπαλλήλους του ξάφρισε φαίνεται ένα σοβαρό ποσό. Ο Θερβάντες θεωρήθηκε υπεύθυνος και κλείστηκε στη φυλακή.

Το 1594 αλλάζει επάγγελμα και γίνεται εισπράχτορας — όλο και προς το χειρότερο, δηλαδή. Αλλά, σα γνήσιος «τραγοπόδαρος» που είναι, πάλι βρίσκεται μπλεγμένος. Κάποιος τραπεζίτης χρεωκόπησε και ο Θερβάντες, που είχε καταθέσει σε κείνη την τράπεζα πολλά λεφτά του Δημοσίου, θεωρήθηκε για δεύτερη φορά υπεύθυνος και ξαναπήγε φυλακή.

Τα ίχνη του χάνονται για μερικά χρόνια. Το 1603 τον βρίσκουμε να ζη σε μια φτωχογειτονιά του Βαλιαδολίδ με τη γυναίκα του, την κόρη του Ισαβέλλα και την αδελφή του, που ξενοκεντάνε για να βγάλουν το ψωμί τους. Τον άλλο χρόνο ακριβώς τυπώνεται στη Μαδρίτη ο αθάνατος «Δον Κιχώτης», χωρίς να ξέρη κανείς πότε ακριβώς γράφτηκε. Η επιτυχία του ήτανε καταπληκτική. Μέσα σ’ ένα χρόνο σημείωσε έξη απανωτές εκδόσεις και μεταφράστηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ο Θερβάντες έγινε με μιας ο κορυφαίος συγγραφέας της Ισπανίας και η δόξα του επεσκίασε ακόμα και τη φήμη του Λόπε ντε Βέγα, πράγμα που αυτός δεν του συχώρεσε ποτέ. Πλήθυναν οι φίλοι του Θερβάντες, πλήθυναν όμως άλλο τόσο κι’ οι αντίζηλοί του, που τον έβριζαν «γερο-κουλό», λες «και ήτανε στο χέρι μου», γράφει ο ίδιος με πίκρα, «να σταματήσω το χρόνο… λες και μου τόσπασαν αυτό το χέρι σε καμιά ταβέρνα…»

Το 1613 τυπώνει κι΄έναν τόμο με διηγήματα, τις «Υποδειγματικές Νουβέλλες», το μοναδικό απ’ όλα τ’ άλλα έργα του που στέκεται ποιοτικά στο ύψος του «Δον Κιχώτη», και ύστερα από δυο χρόνια βγάζει τις καινούργιες περιπέτειες του Δον Κιχώτη — το δεύτερο μέρος, που δεν είχε όμως ούτε την εμπορική ούτε την καλλιτεχνική επιτυχία του πρώτου. Πέθανε τον Απρίλη του 1616 από υδρωπικία και θάφτηκε σ’ έναν ταπεινό τάφο, με το ράσο των μοναχών του Αγίου Φραγκίσκου. Στα τελευταία του, κουρασμένος, βαθειά πικραμένος από τους ανθρώπους, πάμπτωχος και λησμονημένος σχεδόν, αφοσιώθηκε στο Θεό ολότελα και παρακολουθούσε τα εγκόσμια με την αδιαφορία του ανθρώπου που είναι ποτισμένος ως το κόκκαλο από τη ματαιότητα της ζωής μας και των ονείρων μας. Οι σύγχρονοί του τον ξέχασαν αμέσως και η μνήμη του έμεινε θαμμένη στη στάχτη της σιωπής έναν ολόκληρο αιώνα. Ύστερα όμως οι άνθρωποι, σκύβοντας προσεκτικώτερα πάνω από τον «Δον Κιχώτη», κατάλαβαν πως έχουν να κάνουν μ’ ένα από τα πέντε-δέκα μνημεία του γραφτού λόγου που θα ζήσουν, ίσως, όσο και η ανθρωπότητα.

*Κείμενο του μεσσήνιου λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και δημοσιογράφου Σωτήρη Πατατζή (1917-1991) για το διάσημο ισπανό συγγραφέα Μιγκέλ ντε Θερβάντες, που είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος» στις 12 Μαΐου 1956.

Ο Σωτήρης Πατατζής

Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες (Miguel de Cervantes) γεννήθηκε το 1547 (στις 29 Σεπτεμβρίου κατά την επικρατέστερη εκδοχή) και απεβίωσε στις 22 Απριλίου 1616.