Εκατό χρόνια από τη Γενοκτονία των Αρμενίων

Όταν ξεκίνησε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, το 1914, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ζούσαν σχεδόν δυο εκατομμύρια άνθρωποι Αρμενικής καταγωγής. Οκτώ χρόνια μετά, το 1922, είχαν απομείνει εντός της καταρρέουσας αυτοκρατορίας, μόλις 400.000.

Οι υπόλοιποι 1.500.000 είχαν εξοντωθεί μέσα σε διάστημα 1.100 και κάτι ημερών, από το 1915 μέχρι το 1918, σε μια μαζική σφαγή που όμοια της δεν είχε γνωρίσει ποτέ ο κόσμος: αν βάλουμε τους αριθμούς κάτω, προκύπτει πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτελούσε σχεδόν 1.500 ανθρώπους κάθε μέρα.

Τι ακριβώς συνέβη όμως και οδηγηθήκαμε στην Αρμένικη Γενοκτονία, την πρώτη μαζική σφαγή του 20^ου αιώνα και τη δεύτερη μεγαλύτερη γενοκτονία μετά το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου;

Αιτία κι αφορμή μαζί, ο εθνικισμός

Οι αρχές του Εικοστού Αιώνα βρίσκουν πολλές ευρωπαϊκές χώρες να τελούν υπό… εθνικιστική έπαρση και μια διάθεση να επεκτείνουν τα σύνορα τους όσο το δυνατόν περισσότερο: αυτά τα «ενσυνείδητα εθνικιστικά κινήματα» (όπως τα αποκάλεσε ο διακεκριμένος Βρετανός ιστορικός Ερικ Χομπσμπάουμ) δεν περιορίζονται μόνο σε βιομηχανικά προηγμένες χώρες όπως η Βρετανία (με σαφείς αποικιοκρατικούς σκοπούς), αλλά και σε μικρότερες δυνάμεις όπως η –πάλαι ποτέ κραταιά, αλλά πλέον παρακμάζουσα- Οθωμανική Αυτοκρατορία.

(Το 1920 στον κατάλογο των κρατών αυτών που εμφορούνταν από εθνικές ιδέες μπήκε και η χώρα μας, με την βενιζελική Μεγάλη Ιδέα των Δυο Ηπείρων και των Πέντε Θαλασσών, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία…)

Το 1908 λαμβάνει χώρα στην Θεσσαλονίκη (τότε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) η επανάσταση των Νεότουρκων -ένας από τους συντελεστές του κινήματος ήταν και ο Κεμάλ Ατατούρκ που υπηρετούσε στο Τρίτο Σώμα Στρατού που είχε την έδρα του στη Θεσσαλονίκη.

Η επανάσταση έχει ιδεολογικές αναφορές στον παντουρκισμό -την ένωση δηλαδή όλων των Τούρκων ανά τον κόσμο. Για αρκετούς μάλιστα ιεδεολόγους του χώρου -μεταξύ των οποίων και ο Εμβέρ Πασά- οι αναφορές αυτές έφταναν μέχρι τον τουρανισμό, την ουτοπική ένωση όλων των ουραλο-αλταϊκών φυλών υπό την ουτοπική συμμαχία της χώρας του Τουράν. Οι Τούρκοι ανθρωπολογικά ανήκουν στις Τουρανίδες κι είναι συγγενικά φύλα με τους Φινλανδούς, τους Μαγυάρους-Ούγγρους και τους Μογγόλους. Από το «Τουρανίδες» προέρχεται ο όρος «τουρανισμός».

Η νεοτουρκική τριανδρία των Ταλάτ Πασά, Εμβέρ Πασά και Τζεμάλ Πασά, μέσω ιδέας του παντουρκισμού-τουρανισμού, επιδιώκει την τουρκοποίηση της Μικράς Ασίας και την σταδιακή εθνική ομογενοποίηση των πληθυσμών της αχανούς αυτοκρατορίας προκειμένου η χώρα να αναδειχθεί μελλοντικά σε μια παγκόσμια δύναμη.

Η τριανδρία θεωρεί πως η παρουσία των Αρμενίων και εν γένει των χριστιανικών πληθυσμών δημιουργεί πρόβλημα στην τουρκοποίηση αυτή οπότε πρέπει αμέσως να εκπονηθεί ένα σχέδιο γενοκτονίας-εξαφάνισης των Αρμενίων και των Ελλήνων του Ευξείνου Πόντου. Έτσι, το νέο καθεστώς προέβη τον Απρίλιο του 1909 σε διωγμούς των αρμενικών πληθυσμών στα Άδανα και την ευρύτερη περιοχή της Κιλικίας.

Όταν όμως το 1914 ξεκινάει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η επιλογή συμμάχων είναι εύκολη υπόθεση: η Τουρκία συντάσσεται στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, τις οποίες αποτελούν τότε η Γερμανία, η Αυστροουγγαρία, η Ιταλία και η Βουλγαρία. Πλέον, με τις «πλάτες» των συμμάχων τους, ο Ταλάτ Πασά και οι συν αυτώ βάζουν σε εφαρμογή το σχέδιο «απαλλαγής» από τους Αρμένιους.

Η οθωμανική… μονταζιέρα εναντίον των Αρμενίων

Οι Νέοτουρκοι, ως εκφραστές του τουρκικού εθνικισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ανέκαθεν δεν μπορούσαν να «χωνέψουν» την μη ομοιογενή συνύπαρξη χριστιανών (Αρμένιων και Ελλήνων) και μουσουλμάνων μέσα στα εδάφη της.

Από το 1913 οι οθωμανικές αρχές άρχισαν να διαδίδουν φήμες για δήθεν σχέδιο που είχαν οι Αρμένιοι να καταλάβουν στρατιωτικά την Κωνσταντινούπολη.

Η αντιαερμενική προπαγάνδα κλιμακώθηκε μετά την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, καθώς οι Τούρκοι κατηγορούσαν τους Αρμένιους ως συνεργάτες των Ρώσων και του ίδιου του Τσάρου Νικόλαου Β’, ο οποίος είχε συνταχθεί με την απέναντι όχθη, την Αντάντ της Γαλλίας και της Βρετανίας.

Η Αρμενική Γενοκτονία λοιπόν είχε τρεις φάσεις.

Στην πρώτη της φάση, από τις αρχές του 1915 με εντολή του Ενβέρ Πασά οι χριστιανικοί πληθυσμοί αποστρατεύονται και οδηγούνται για καταναγκαστικά έργα στα διαβόητα «τάγματα εργασίας» («αμελέ ταμπουρλαρί», τα έχει περιγράψει η Διδώ Σωτηρίου στο βιβλίο της «Ματωμένα Χώματα»). Κάπως έτσι, εξοντώνονται περίπου 60.000 Αρμένιοι.

Τούρκοι στρατιώτες πάνω από τα οστά νεκρών Αρμενίων στη πόλη Σεϊξαλάν

Οι 55.000 του Βαν

Λίγες εβδομάδες μετά, τον Απρίλιο του 1915, λαμβάνει χώρα ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Γενοκτονίας: η πολιορκία της πόλης Βαν, στα βάθη της τούρκικης Ανατολίας.

Το φιτίλι που λειτούργησε ως πυροκροτητής της 30ημερης πολιορκίας ήταν η παρενόχληση μιας νεαρής Αρμένιας από Οθωμανούς στρατιώτες του Τζεβτέτ Μπέη. Στην προσπάθεια να την προστατέψουν, δύο Αρμένιοι σκοτώνονται από τις αρχές και τότε ο Τζεβτέτ Μπέης διατάσσει τον βομβαρδισμό και την κατάληψη της Βαν. Οι Αρμένιοι αντιστέκονται σθεναρά και καταφέρνουν να κρατήσουν την Βαν, χάρη στη σωτήρια παρέμβαση του Ρώσου στρατηγού Νικολάι Γιουντένιτς.

Ωστόσο, ο φόρος αίματος που πληρώνουν είναι βαρύς: μέχρι το καλοκαίρι του 1915 είχαν δολοφονηθεί 55.000 Αρμένιοι της Βαν, κυρίως άντρες, αλλά και γυναίκες και παιδιά, με βάση τη ρητή διαταγή του Τζεβτέτ Μπέη «εξοντώστε κάθε άρρενα Αρμένιο από 12 ετών και πάνω», όπως θυμάται στα απομνημονεύματα του ο Βενεζουελάνος Ραφαέλ ντε Νογκάλες, που τον είχαν προσλάβει οι Οθωμανοί ως μισθοφόρο στρατιώτη.

Β’ Φάση: η «Κόκκινη Κυριακή» της 24^ης Απριλίου

Τα ξημερώματα της 24ης Απριλίου 1915 η αστυνομία της Κωνσταντινούπολης, με εντολή του Ταλάτ Πασά συνέλαβε περίπου 250 επιφανείς διανοουμένους της αρμένικης κοινότητας της Πόλης, ανάμεσά τους τους ποιητές Σιαμάντο (Ατόμ Γιαρτζανιάν) και Ντανιέλ Βαρουχιάν, αλλά και τον πολιτικό, δικηγόρο και συγγραφέα Κιρκόρ Ζοράμπ. Όλοι τους εκτοπίζονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κοντά στην Άγκυρα, όπου κι εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες.

Η αποφράδα ημέρα έχει μείνει στην ιστορία ως η «Κόκκινη Κυριακή» και τιμάται ως η επίσημη ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας.

Ένα μήνα μετά, στις 27 Μαΐου ψηφίστηκε ο νόμος περί αναγκαστικών εκτοπίσεων (Νόμος «Τεχτζίρ»), σύμφωνα με τον οποίο κάθε υπήκοος ο οποίος θεωρείτο απειλή για την εθνική ασφάλεια έπρεπε να μεταφερθεί σε ασφαλέστερα σημεία συγκέντρωσης.

Λίγους μήνες μετά, στις 13 Σεπτεμβρίου 1915, ψηφίστηκε και ο νόμος που επέτρεπε στους Τούρκους να κατάσχουν τις περιούσιες που άφηναν πίσω τους οι εξόριστοι Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι. Η συνέχεια θα ήταν ακόμη πιο φριχτή…

Κωνσταντίνος Τσάβαλος

Newsroom ΑΛΤΕΡ ΕΓΚΟ