Κάρλος Γκαρντέλ: Ολόκληρη η ιστορία του τανγκό

Ο 19ος αιώνας έφτανε στο τέλος του όταν —ξεριζωμένο, άθλιο και άσεμνο— το τανγκό προσάραξε στις κακόφημες συνοικίες του Μπουένος Άιρες. Ερχόταν από μακριά. Απ’ την Ανδαλουσία με τους απογόνους των Ισπανών τυχοδιωκτών. Κι απ’ την Αφρική, μέσω Κούβας, Βραζιλίας και Ουρουγουάης, συνοδεύοντας τη μαρτυρική πορεία των μαύρων σκλάβων. Ερχόταν απ’ την «πάμπα» (σ.σ. στέπα της Nότιας Aμερικής) με τους γκάουτσο (σ.σ. κάτοικοι των πάμπα που απασχολούνταν στην κτηνοτροφία), που είχαν εκδιωχθεί απ’ τα συρματοπλέγματα και το τεχνητό κρύο της βιομηχανικής κτηνοτροφίας. Ερχόταν κι απ’ τη θάλασσα με τους μετανάστες της Νότιας Ιταλίας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.2.1978, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το τανγκό παιζόταν τότε στα καταγώγια, στα ύποπτα μπαρ, στα παράνομα χαμαιτυπεία. Ήταν το άσεμνο και ηδονικό τανγκό. Ο χορός του άνδρα που στερείται τη γυναίκα, που βρίσκεται αντιμέτωπος με την αισθηματική και σεξουαλική του μιζέρια. Χορευόταν μεταξύ ανδρών στις γωνιές των δρόμων ή με τα κορίτσια του λιμανιού. Παράξενος εναγκαλισμός, φιλήδονος κι εκδικητικός, στον οποίον ο στερημένος αρσενικός σφίγγει τη λεία του μέχρι σκασμού, την κολλάει επάνω του, μάγουλο με μάγουλο, σώμα με σώμα. Κάτι περισσότερο από απλός χορός, μάλλον με φυσική πράξη βίας κι απελπισίας μοιάζει, που έχει μελοποιηθεί, αλλά στερείται τα λόγια. Ήταν η ηρωική εποχή του βουβού και εκφραστικού αναλφάβητου τανγκό.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.2.1978, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γύρω στο 1910, παίρνοντας ανάποδα το δρόμο που είχε ακολουθήσει το εμπόριο της λευκής σαρκός, το τανγκό ξεμπάρκαρε στη Μασσαλία με τις αποσκευές κανενός τολμηρού χορευτή και μουσικού. Φθάνοντας στο Παρίσι αλλάζει προσωπείο. Η άσεμνη και βάναυση μουσική της Νότιας Αμερικής μεταμφιέζεται στα παρισινά σαλόνια, για να πάρει έναν αέρα τσαχπινιάς κι αρωματισμένου εξωτισμού. Το πρώτο τανγκό στο Παρίσι αλλάζει και φύλο. Ο χορός του κυρίαρχου αρσενικού γίνεται ο χορός της γυναίκας που έχει απαλλαγεί απ’ τους κορσέδες της και τις μακριές φούστες. Περίτεχνο και γλυκερό, το «αργεντίνικο τανγκό», που καθιερώνεται απ’ τον παριζιανισμό, κατακτά την Ευρώπη κι επιχειρεί μια θριαμβευτική επιστροφή στη γενέτειρά του. Με λικνιστικό βήμα γλιστράει απ’ τα καταγώγια της περιφέρειας στο κέντρο του Μπουένος Άιρες. Κατακτά τις αριστοκρατικές συνοικίες της υψηλής κοινωνίας και πλουτίζεται με όργανα πιο δαπανηρά. Στο φλάουτο, την κιθάρα και το βιολί του φτωχού προσθέτονται τώρα το πιάνο και το «μπαντονεόν».

Το ερωτικό μοιρολόι του άνδρα που στερείται τη γυναίκα εκφράζεται τώρα με λόγια. Το εγγράμματο τανγκό μεταμορφώνεται σε μαύρο χρονικό των κάθε λογής κατατρεγμένων και έκπτωτων της κοινωνίας. Λέει για την πείνα που θερίζει τα σωθικά, για τον έρωτα στα καταγώγια, για κλοπές και για βιασμούς, για στιλέτα και μαχαίρια, για λουτρά αίματος και οινοπνεύματος. Φιλοσοφεί με λόγια και μουσική πάνω στη γυναίκα του δρόμου, τα παλιά χρόνια, τη μακρινή χώρα… Μάτι βουρκωμένο και λυγμός στη φωνή… «Τριστέτσα» (σ.σ. θλίψη), πάντοτε «τριστέτσα»…

Θεοποιημένος αοιδός του τανγκό, μπριγιαντιναρισμένος υπεράνθρωπος, ο Κάρλος Γκαρντέλ, «ελ μας γκράντε» («ο πιο μεγάλος»), που με τη δύναμη της φωνής του κατορθώνει ν’ αναρριχηθεί απ’ τα σκοτεινά σοκάκια στα φώτα του καλού κόσμου, συνοψίζει μόνος του όλη την ιστορία του τανγκό. Γεννημένος την ίδια σχεδόν μέρα μαζί του, του βρίσκει ένα ρυθμό, μια γλώσσα, του δίνει τη σημερινή του μορφή. Απ’ το 1910 ως το 1935, που πεθαίνει ένδοξος σ’ ένα αεροπορικό δυστύχημα, τραγουδάει χωρίς διακοπή. Είκοσι πέντε χρόνια τανγκό και 2.000 ηχογραφημένοι τίτλοι. Ένα χρυσό λαρύγγι. Και μια υπέρλαμπρη σταδιοδρομία.

«Πέθανε ο Γκαρντέλ, ζήτω ο Περόν!» Το τανγκό των «ντεσκαμισάντος» (χωρίς πουκάμισο) επωφελείται απ’ το πολιτικό και πολιτιστικό άνοιγμα του καθεστώτος. Βρίσκεται στο κορύφωμά του. Μεταξύ του 1940 και του 1955 κάνουν θραύση πάνω από 600 ορχήστρες του τανγκό στο Μπουένος Άιρες και κάπου 6.000 μουσικοί με πλήρη απασχόληση. Με την ανατροπή του περονισμού το 1955, το τανγκό κάνει πίσω. Άλλη μουσική, άλλα πολιτιστικά πρότυπα εισάγονται απ’ τη Βόρεια Αμερική κι επιβάλλονται στην Αργεντινή. Το τανγκό δύει και χαροπαλεύει. Δεν έχουν απομείνει παρά μόνο πέντε ορχήστρες στο Μπουένος Άιρες. Κι ο μοναδικός επιζών απ’ την ηρωική εποχή, ο Πουγκλιέζε, είναι σήμερα 75 ετών.

Δεν χορεύεται πια το τανγκό στη σημερινή Αργεντινή. Το ακούνε. Το μελετούν, το σπουδάζουν, το καταχωρούν σε ανθολογίες και το αναλύουν σε διατριβές. Στοιχείο αδιάψευστο της πολιτιστικής ταυτότητας της Αργεντινής, το τανγκό μπήκε στην ιστορία. Το τανγκό σαν τανγκό έχει σβήσει, μα κάτω απ’ τις στάχτες του η «σπίθα» του υπάρχει, έτοιμη να φουντώσει σε φωτιά μόλις της δοθεί η ευκαιρία.

Ένα πρώτο σημάδι: η πρόσφατη απόπειρα επισημοποιήσεως του τανγκό απ’ τη στρατιωτική χούντα. Από φόβο μήπως αντιλαλήσουν επαναστατικά θούρια, οι αιμοβόροι βαθμοφόροι του Μπουένος Άιρες σκάρωσαν μια εθνική και λαϊκή αποκατάσταση του τανγκό. Η 11 Δεκεμβρίου καθιερώθηκε σ’ όλη τη χώρα «μέρα του τανγκό». Είναι η ημερομηνία της γεννήσεως του Γκαρντέλ. Είναι επίσης, τονίζουν με ειρωνεία οι αντιστασιακοί, η επέτειος της νίκης του Περόν. Τη μέρα αυτή, όπως και κάθε μέρα, τριάντα με σαράντα Αργεντινοί εξαφανίζονται στα άδυτα των φυλακών, στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ή στα ειδικευμένα κέντρα βασανιστηρίων, για να καταλήξουν κομμματιασμένοι στα λασπόνερα του Ρίο ντε λα Πλάτα ή στα κύματα του Ατλαντικού. «Εγκληματικό τανγκό».

Στο μεταξύ, στην Όπερα του Μπουένος Άιρες, μια συμφωνική ορχήστρα ερμηνεύει το «Αντιός μουτσάτσος» μπροστά σε μια πλατεία από συγκινημένους στρατηγούς. Η μουσική εξημερώνει τα ήθη.

*Άρθρο για το αργεντίνικο τανγκό και τον περίφημο Κάρλος Γκαρντέλ, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 1978.

Ο Κάρλος Γκαρντέλ (Carlos Gardel), διάσημος τραγουδιστής, μουσικός και ηθοποιός αργεντίνικης καταγωγής, γεννήθηκε (κατά την επικρατέστερη εκδοχή) στην Τουλούζη της Γαλλίας στις 11 Δεκεμβρίου 1890 και απεβίωσε στο Μεντεγίν της Κολομβίας στις 24 Ιουνίου 1935.