Θεόφιλος Καΐρης: «Γύρευε! Γύρευε! Γύρευε πάντα!»

«Ο Αχμέτ Ρασίμ πασάς, όστις κατέλαβεν εν Τουρκία ανώτατα αξιώματα, διετέλεσε δε και Βαλής Ιωαννίνων, εξεπαιδεύθη εν Άνδρω παρά τω Καΐρη. Ήτο ούτος υιός μεν χριστιανής, Χίας, εκ των αιχμαλωτισθεισών κατά την καταστροφήν της μεγαλομάρτυρος νήσου, και εκαλείτο Βασίλειος, αλλ’ είχε πατέρα Τούρκον. Μεταβάς βραδύτερον εις Κωνσταντινούπολιν συνήντησε εκεί τον πατέρα του και παρεκινήθη υπ’ αυτού να ασπασθή τον Ισλαμισμόν. Μωαμεθανός δε γενόμενος ανήλθε εις τα ύψιστα εν Τουρκία υπουργήματα. Αλλά και μωαμεθανός εξηκολούθει τρέφων ζωηρόν και αμείωτον το προς τον διδάσκαλόν του Θεόφιλον σέβας και ενεπνέετο υπό βαθείας πάντοτε προς αυτόν αφοσιώσεως. Διατελών Βαλής εν Θεσσαλονίκη επροθυμοποιείτο να προσφέρη πάσαν υπηρεσίαν προς τους συχνά καταπλέοντας αυτόθι Ανδρίους ναυτιλλομένους. Μετά θαυμασμού δ’ εξεφράζοντο οι απλοϊκοί ναυτίλοι περί της αγαθότητος του Τούρκου πασά, όστις ομιλών περί του Θεοφίλου Καΐρη κατελαμβάνετο από τοιαύτην συγκίνησιν, ώστε τα μάτια του εγέμιζον δάκρυα και λυγμοί διέκοπτον τους λόγους του. Επί μακρόν δ’ εν Θεσσαλονίκη η παράδοσις διέσωζε την μνήμην του πασά τούτου διά το φιλοδίκαιον και ευάρεστον αυτού».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.10.1948, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.10.1948, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είνε πρωί, φυσά το μελτέμι, στραφτοκοπά ο ήλιος πάνω στην Άνδρο, καθώς κατεβαίνω το κατηφορικό στενό δρομάκι που πάει προς το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Καΐρης. Προσπαθώ να σχηματίσω τον άνθρωπο μέσα απ’ το θρύλο που ζει. Κι’ ενώ είνε τόσα τα στοιχεία που συνθέτουν αυτόν το θρύλο, ό,τι μένει αδιάκοπα στην επιφάνεια, επίμονο, είνε αυτό το περιστατικό με τον Αχμέτ Ρασίμ πασά, τα δάκρυα του Τούρκου για τον παλιό Χριστιανό του δάσκαλο. Τι ήταν λοιπόν αυτό το εκπληκτικό πρόσωπο του νησιώτικου μύθου, που απ’ το ερημικό καταφύγιο του κυκλαδίτικου βράχου βρέθηκε στην καρδιά τότε του κόσμου, στο Παρίσι, γυρεύοντας να μάθει; Να μάθει για το Θεό, και για τη φύση, και για την κίνηση των άστρων, και για την κίνηση της ψυχής, να δώσει διέξοδο στο δαίμονα που ήταν πλάι στον καλόγερο, μέσα του, και του φώναζε ακατάπαυστα, στις μυστικές ώρες της μοναξιάς και του πυρετού: «Γύρευε! Γύρευε! Γύρευε πάντα!»

Πόσοι πρόγονοι, πόση καθαρά αιγαιοπελαγίτικη παράδοση —πνεύμα παγανιστικό, και πνεύμα χριστιανικό, και αγέρας κουρσάρικος, αγέρας που ποτέ δεν σωπαίνει κι’ ολοένα σπρώχνει προς τη χίμαιρα και προς τη γνώση—, τι κύτταρα και τι δυνάμεις ήταν αυτές που συμπυκνώθηκαν μέσα σ’ αυτό το ισχνό σαρκίο, για να του δώσουν αυτή την ένταση και αυτή την έξαρση; Αυτή την έφεση προς την ταπεινοσύνη και προς την ανένδοτη φωνή, προς τη λυτρωτική αποδοχή του Θεού και προς την αδάμαστη ανάγκη ακόμα και το Θεό να τον ψαύσει, για να τον κατακτήσει μόνος του θριαμβικά.

Χώρα Άνδρου (πηγή: androsroutes.gr)

Σηκώνω τα μάτια μου ψηλά στο άγαλμα του Καΐρη που έχουν στήσει στη μικρή πλατεία τους οι Ανδριώτες. Αυτό το κάτασπρο μαρμάρινο πρόσωπο δεν λέει τίποτα. Μονάχα ο τόπος υποβάλλει: πίσω του, πίσω απ’ τη μικρή πλατεία, την ήσυχη και με τα πυκνά δέντρα, χαμηλά, κάτω είναι το πέλαγο. Πάντα έχει κύμα απ’ το γερό μελτέμι, πάντα βουίζει και καλεί. Είνε μια φωνή που, ό,τι και να κάνεις, τέλος κάποτε θα της υποταχθείς. Της υποταχθήκανε πάντα οι Ανδριώτες γεμιτζήδες (σ.σ. θαλασσόλυκοι), της υποτάχθηκε τέλος, από άλλο δρόμο, και ο Καΐρης. Από εκεί άρχισε ο θρύλος του τού Παρισιού, ο θρύλος του τού Αϊβαλιού, ο θρύλος του χριστιανού αποστάτη. Απ’ αυτόν το θρύλο δεν μπορεί ο ταξιδιώτης να μαντέψει κανένα ίχνος πάνω στο μαρμάρινο άγαλμα.

Όμως ένας άλλος Καΐρης, σημερινός, μου δείχνει μια σπάνια μικρή εικόνα του μεγάλου Καΐρη στο κελλί της φυλακής του. Εδώ μάλιστα! Εδώ τον έχουμε τον άνθρωπο του θρύλου! Μα είνε, αλήθεια, άνθρωπος αυτό το απίθανο πλάσμα που κοιτά απ’ τη σκοτεινή γωνιά του με μάτια φοβισμένου αγριμιού; Είνε ένα παράξενο τριχωτό αγρίμι που το στριμώξανε εκεί μέσα και που ξέρει πως μέλλει να πεθάνει. Είναι εκπληκτικό, αλλά μέσα στην απίθανη αυτή ματιά υπάρχουν την ίδια στιγμή ολότελα αντίθετες δυνάμεις: η ευλάβεια και η πονηριά, η καλοκαγαθία και η απόφαση, ο άγγελος και ο αποστάτης. «Εις ουδένα επετρέπετο να ομιλήση μαζί του ή και απλώς να τον ίδη» σημειώνει ο Πασχάλης (σ.σ. ο ανδριώτης ιστοριογράφος Δημήτριος Πασχάλης) για τις μέρες του Καΐρη στο μοναστήρι της Σκιάθου. «Ο φέρων εις αυτόν τον ξηρόν άρτον καλόγηρος ήνοιγε την θύραν κατά το ήμισυ, έμβαζεν ολίγον την χείρα του και έδιδε εις τον Θεόφιλον το πινάκιον χωρίς να ίδη αυτόν, διότι εφοβείτο ότι θα κολασθή ή θα μολυνθή».

Η οικία Καΐρη στη Χώρα Άνδρου

Αυτόν τον Αιγαιοπελαγίτη, αυτόν τον καλόγερο και το δαίμονα, θέλω να αναζητήσω καθώς περπατώ στη γη που περπάτησε, που μεγάλωσε, που υπέφερε. […] Ο Καΐρης στάθηκε μια μεγάλη ηθική φυσιογνωμία, διδάσκαλος του Γένους, της ευποιίας και της αρετής.

*Απόσπασμα από κείμενο του Ηλία Βενέζη για τον Θεόφιλο Καΐρη, που έφερε τον τίτλο «Στο σπίτι του Καΐρη» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» (στη στήλη των Φιλολογικών Σημειωμάτων) στις 17 Οκτωβρίου 1948.

Ο Θεόφιλος Καΐρης, φιλόσοφος και διδάσκαλος του Γένους, εκ των εμβληματικών μορφών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, γεννήθηκε στην Άνδρο στις 19 Οκτωβρίου 1784 και απεβίωσε στη Σύρο στις 13 Ιανουαρίου 1853.