Ρεϊμόν Αρόν: Η ιδέα της υπευθυνότητας

Ο Ρεϊμόν Αρόν είχε εξομολογηθεί κάποτε ότι θεωρούσε τον εαυτό του «ξεπερασμένο φιλελεύθερο». Όταν του είπα ότι δεν ενέκρινα αυτή τη διατύπωση γιατί είχε μια γεύση απογοήτευσης και ότι για μένα ο φιλελευθερισμός φαινόταν να έχει μπροστά του μια πολλά υποσχόμενη σταδιοδρομία, μου είχε απαντήσει, πιστός στον εαυτό του, ότι ο δικός του χαρακτηρισμός πρόδιδε το βαθύ συναίσθημά του και η δική μου απάντηση τη νεότητά μου. Τριάντα ή 35 χρόνια μετά τι πρέπει να σκεφτούμε;

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.3.2005, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο φιλελευθερισμός σήμερα δεν είναι ούτε ξεπερασμένος ούτε μπροστά από την εποχή του. Έχει απλώς κερδίσει τον πόλεμο. […] Παραμένοντας αδιάκοπα προσκολλημένος στη φιλελεύθερη σκέψη, ο Ρεϊμόν Αρόν όχι μόνο έσωσε την τιμή των διανοουμένων, αλλά και είχε ιστορικά δίκιο, πολύ πιο γρήγορα και πολύ πιο απόλυτα απ’ ό,τι είχε ποτέ ονειρευτεί.

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.3.2005, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η υπέροχη έκπληξη του 21ου αιώνα είναι ότι, αντίθετα με τον 20ό, όπου ο φιλελεύθερος σαν τον Ρεϊμόν Αρόν μπορούσε μερικές φορές να απελπίζεται για τις πιθανότητες της ελευθερίας, ο φιλελεύθερος τού σήμερα μπορεί να πειστεί ότι το αντιφιλελεύθερο, αντιδημοκρατικό και αντινεωτερικό «κάθαρμα» αποτελεί μειονότητα, στριμωγμένη στον τοίχο και αποδυναμωμένη. Σε μια απίστευτη αντιστροφή, μια γενιά ήταν αρκετή ώστε ο ξεπερασμένος φιλελεύθερος να δώσει τη θέση του στον ξεπερασμένο αντιφιλελεύθερο.

Αποσπάσματα από κείμενο του Jean Baechler (1937-2022), ιστορικού και κοινωνιολόγου, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Σορβόννης

[…]

Η ηθική της προσήλωσης σε μια αρχή λέει, κατά το γνωστό ρητό, «ας θριαμβεύσει η δικαιοσύνη και ας καταστραφεί ο κόσμος». Ο σκεπτικισμός του Αρόν τον κάνει να σκέπτεται σε όλη της την έκταση και σε όλες της τις συνέπειες το νόημα της φρασούλας «… και ας καταστραφεί ο κόσμος». Αντίθετα, τον Σαρτρ ενδιαφέρει μόνο η καθαρότητα της ηθικής του στάσης.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Σαρτρ ήταν αυτός που ενέπνευσε τουλάχιστον δύο γενιές διανοουμένων, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σε όλον τον κόσμο, προβάλλοντας το μοντέλο του στρατευμένου συγγραφέα. Σήμερα όμως δικαιώθηκε η στάση του Αρόν, όχι τόσο γιατί αποδείχθηκε ορθή η κρίση του για τους ολοκληρωτισμούς, αλλά διότι η διευρυνόμενη ανοιχτή κοινωνία στον κόσμο, σε συνδυασμό με τους κινδύνους που πάντα ελλοχεύουν, απαιτεί τη σώφρονα στάση και την υπευθυνότητα πριν απ’ όλα.

Οι δύο συμφοιτητές στην École Normale ακολούθησαν ριζικά αντίθετα πρότυπα ζωής. Παρορμητικός και επαναστατικός ο Σαρτρ, αντικομφορμιστής στην προσωπική του ζωή, πάντα γενναιόψυχος και ακέραιος στις επιλογές του, δεν απέφυγε τις πλάνες, ιδίως όσον αφορά τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Από την άλλη μεριά, ο Αρόν ακολούθησε μια σταδιοδρομία πανεπιστημιακού καθηγητή και αρθρογράφου σε εφημερίδες και περιοδικά, έχοντας εξασφαλίσει μια κανονική οικογενειακή ζωή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.3.2005, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τα θεωρητικά έργα του Αρόν εκτείνονται στην κοινωνιολογία, στην πολιτική επιστήμη, στη φιλοσοφία της ιστορίας και στις διεθνείς σχέσεις. Ουδέποτε επεδίωξε, όμως, να γίνει ένας «γκουρού» της πολιτικής και διανοητικής ζωής, όπως έγινε ο Σαρτρ. Αναδείχθηκε κορυφαίος κοινωνιολόγος και πολιτειολόγος στη Γαλλία, αλλά και διεθνώς. Παρέμεινε πάντα, όμως, μια ηθική μορφή, πριν από όλα — ακριβώς όπως ο Σαρτρ, αλλά με εντελώς διαφορετική κατεύθυνση.

Ο Αρόν ήταν πολέμιος κάθε μορφής ολοκληρωτισμού, όντας βαθύτατα φιλελεύθερος. Ωστόσο, η αγάπη που έχει για την ελευθερία δεν έχει καμία σχέση με τη μεταφυσική ιδέα της που απαντάται στον Σαρτρ ως ελευθερία της συνείδησης. Συνδέεται με την ιδέα της υπευθυνότητας που τον συνοδεύει σε όλη του τη ζωή. […] Στον Αρόν η ιδέα της ευθύνης κατεβαίνει από το μεταφυσικό άτι του Σαρτρ και βαδίζει πεζή. Είναι η ευθύνη της σωφροσύνης και της πρόνοιας που επιβάλλει η καθημερινότητα στον άνθρωπο που διατηρεί το ήθος του και τη λογική του. […]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.3.2005, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτή η στάση του Αρόν οδήγησε πολλούς στην εσφαλμένη ιδέα ότι ήταν υπερβολικά ρεαλιστής, ότι δεν είχε επαρκώς κριτική στάση απέναντι στην κοινωνία και στην εξουσία, πράγμα που τον τοποθετούσε στο στρατόπεδο του κομφορμισμού και του συντηρητισμού, σε αντίθεση με τον Σαρτρ που, παρά τα σφάλματά του, οι προθέσεις και οι σκέψεις του ήταν στη σωστή κατεύθυνση. Έτσι επικράτησε στα παριζιάνικα σαλόνια η χιλιοειπωμένη «ατάκα» ότι είναι προτιμότερο να σφάλλει κανείς στο πλευρό του Σαρτρ παρά να έχει δίκιο όντας με τη μεριά του Αρόν. Η ανάγκη όμως του Αρόν να παρατηρήσει ψύχραιμα και ορθά την πραγματικότητα συνδέεται με τον σεβασμό που είχε για την αλήθεια. Αντίθετα, ο Σαρτρ είχε μια αλλόκοτη αντίληψη ως προς την αντικειμενική αλήθεια. […] Ο Αρόν, πάνω από όλα, έδειξε με το έργο και τη ζωή του ότι, ακόμη και αν ήταν δυνατόν να έχει κανείς —όπως νομίζει ο Σαρτρ μαζί με τον Χέγκελ— μια συνολοποιημένη ιδέα της κατεύθυνσης της ιστορίας, δεν μπορεί και δεν πρέπει ο άνθρωπος να γίνει στρατιώτης της. Είναι καιρός για την πολιτισμένη ανθρωπότητα να ενστερνισθεί αυτή την αλήθεια, που αποτελεί το μεγάλο ηθικό δίδαγμα του Αρόν.

Αποσπάσματα από άρθρο του Δημήτρη Δημητράκου, ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πριν από πενήντα χρόνια, αστειευόμενοι, είχαμε δεσμευτεί ο ένας απέναντι στον άλλον. Αν ο ένας πέθαινε, αυτός που θα επιζούσε θα έγραφε τη νεκρολογία του στο τεύχος των αποφοίτων της École Normale. Η δέσμευση δεν ισχύει πια —έχει περάσει πολύς καιρός από τη στενή φοιτητική σχέση και τη χειραψία στο «Ένα καράβι για το Βιετνάμ»—, μένει όμως κάτι από αυτήν. Αφήνω σε άλλους το άχαρο αλλά απαραίτητο καθήκον να υμνήσουν ένα έργο του οποίου ο πλούτος, η ποικιλία και το εύρος προκαλούν σύγχυση στους συγχρόνους, να αποδώσουν έναν άξιο φόρο τιμής σε έναν άνθρωπο του οποίου κανείς ποτέ δεν υποπτεύθηκε τη γενναιοδωρία και την ανιδιοτέλεια, παρ’ ότι αγωνίστηκε πολλές φορές σε αμφίβολες μάχες…

Ο Ρεϊμόν Αρόν αποχαιρετά τον Ζαν-Πολ Σαρτρ στο περιοδικό L’Express, 19 Απριλίου 1980  

*Τα τρία ανωτέρω κείμενα είχαν περιληφθεί στο αφιέρωμα που είχε ετοιμάσει η εφημερίδα «Το Βήμα» για τον Ζαν-Πολ Σαρτρ και τον Ρεϊμόν Αρόν το Μάρτιο του 2005, με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από τη γέννηση των δύο μεγάλων γάλλων στοχαστών, αλλοτινών φίλων και συμφοιτητών.

Ο Σαρτρ (αριστερά) και ο Αρόν (δεξιά) μαζί, σε εκδήλωση που είχε λάβει χώρα στο Παρίσι το 1979 (πηγή: Michel Clement)

Ο διακεκριμένος γάλλος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και δημοσιολόγος Ρεϊμόν Αρόν (Raymond Aron) γεννήθηκε στο Παρίσι στις 14 Μαρτίου 1905 και απεβίωσε στη γαλλική πρωτεύουσα στις 17 Οκτωβρίου 1983.

Ο Αρόν και ο Σαρτρ –κάποτε συνδεδεμένοι με στενή φιλία και πνευματική συγγένεια– υπήρξαν ορκισμένοι εχθροί την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, ως εκφραστές των δύο αντιμαχόμενων ιδεολογικών ρευμάτων. Παρά ταύτα, δεν έπαψαν ποτέ –ακόμα και μετά θάνατον– να συνδέονται με μια ιδιαίτερη σχέση.