Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ζ’)

Το 414 π.Χ. παρουσιάστηκαν στο κοινό δύο κωμωδίες του Αριστοφάνη: στα Λήναια ο Αμφιάραος –ένα από τα χαμένα έργα, που διαδραματιζόταν στο ιερό του ήρωα κοντά στη Θήβα–, με χοροδιδάσκαλο τον Φιλωνίδη, και στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια οι Όρνιθες (αρσενικού γένους, ο όρνις, γεν. όρνιθος), όπου τη διδασκαλία του χορού και τη διεύθυνση της σκηνοθεσίας είχε αναλάβει ο Καλλίστρατος. Όπως είχε συμβεί και με την Ειρήνη το 421 π.Χ., οι Όρνιθες, μολονότι θεωρούνται το πληρέστερο από τα σωζόμενα έργα του Αριστοφάνη, δεν του χάρισαν το πρώτο βραβείο – νικητής στον ποιητικό διαγωνισμό του 414 π.Χ. αναδείχθηκε ο Αμειψίας με τους Κωμαστές.

Οι Όρνιθες του Αριστοφάνη, συνενώνοντας με μοναδικό τρόπο το ελεύθερο πέταγμα της φαντασίας με την πραγματικά ανάλαφρη ποίηση, πραγματεύονται τη φυγή δύο ανθρώπων από την τυραννία του κόσμου στο βασίλειο του παραμυθιού. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι το έργο αυτό γράφτηκε από το διαπρεπέστερο εκπρόσωπο της Αρχαίας Κωμωδίας ενόσω βρισκόταν σε εξέλιξη η Σικελική Εκστρατεία, που είχε προκαλέσει ένα γενικό ενθουσιασμό στους Αθηναίους, αλλά ταυτόχρονα είχε ενσπείρει την ανησυχία σε ένα τουλάχιστον τμήμα του αθηναϊκού λαού. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι Όρνιθες γεννιούνται από την πολιτική επικαιρότητα, αλλά αποτελούν δημιούργημα ποιητικού οραματισμού.

Στους Όρνιθες ο Αριστοφάνης εισάγει μια καινοτομία, αντικαθιστώντας τους δύο καθιερωμένους δούλους του προλόγου με δύο ταξιδιώτες-τυχοδιώκτες, δύο αθηναίους πολίτες και φίλους. Ο Πισθέταιρος (απαντά και ως Πεισθέταιρος) και ο Ευελπίδης –ο μεν πονηρός και μαχητικός ιδεολόγος, ο δε αγαθός και απερίσκεπτος γελωτοποιός–, έχοντας απαυδήσει από τη διαφθορά και τη δικομανία των συμπολιτών τους, αναζητούν μιαν ήσυχη γωνιά της γης για να ξαποστάσουν, να ζήσουν καλύτερα και ειρηνικά. Έτσι, ανεβαίνοντας ο ένας σε μια κουρούνα και ο άλλος σε μια καλιακούδα, πηγαίνουν να βρουν τον Έποπα, τον τσαλαπεινό (στην αρχαία ελληνική, ο έποψ, γεν. έποπος). Ο Έποψ (που άλλοτε ήταν άνθρωπος, ο βασιλιάς Τηρέας) πετά παντού, γι’ αυτό και θα μπορούσε να γνωρίζει έναν τέτοιον ιδανικό τόπο.

Ωστόσο, οι δύο φίλοι απογοητεύονται, καθώς καμία από τις προτάσεις του Έποπος δεν τους ικανοποιεί. Τότε ο Πισθέταιρος συλλαμβάνει την ιδέα να ιδρύσουν τα πουλιά τη δική τους πολιτεία στους αιθέρες, στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων και τον κόσμο των θεών.

Ο χορός της κωμωδίας, ο χορός των ορνίθων που συγκαλείται από τον Έποπα, θεωρεί αρχικά εχθρούς του τούς δύο ανθρώπους και προδότη τον ίδιον τον τσαλαπετεινό. Όμως, ο Πισθέταιρος, ύστερα από ένα μακρύ διάλογο, φουσκώνει τα μυαλά των πουλιών και τα πείθει για την ορθότητα του σχεδίου του περί ανάκτησης της κυριαρχίας του κόσμου: με την ίδρυση της δικής τους πόλης –υποστηρίζει– τα πουλιά θα βρουν και πάλι τη θέση που είχαν άλλοτε, όταν ήταν ανώτερα από τους ανθρώπους και πάνω από τους θεούς.

Έτσι, αφού πρώτα οι δύο κωμικοί ήρωες μεταμορφώνονται σε πουλιά, ιδρύεται η Νεφελοκοκκυγία, δηλαδή η Κατοικία των κούκων στα σύννεφα (ο κόκκυξ, γεν. κόκκυγος είναι ο κούκος στην αρχαία ελληνική), με τον Πισθέταιρο να ορίζεται μάλιστα επικεφαλής της. Παράλληλα, χτίζονται διαχωριστικά τείχη ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, ώστε να μη φθάνει στους θεούς η κνίσα (τσίκνα) από τις θυσίες των ανθρώπων, και οργανώνεται η φύλαξη του κράτους των πουλιών.

Όμως, ενώ ετοιμάζονται οι απαραίτητες θυσίες για την ίδρυση της πόλης, καταφθάνουν διάφοροι άνθρωποι. Κάποιοι από αυτούς, με παρασιτικούς ρόλους και παρασιτικές συνήθειες, έχουν προφανώς κατά νουν να αποκομίσουν οφέλη και στη Νεφελοκοκκυγία, ενώ κάποιοι άλλοι ζητούν απλώς φτερωσιές για να γίνουν πουλιά.

Οι θεοί πληροφορούνται τα τεκταινόμενα από την Ίριδα, που αιχμαλωτίζεται ενώ πετά μέσα στο βασίλειο των πουλιών και στέλνεται στον Δία. Στη συνέχεια ο Προμηθέας ενημερώνει μυστικά τον Πισθέταιρο για τη στενοχώρια που έχει προκαλέσει στους θεούς η εναντίον τους επανάσταση των πουλιών, το γεγονός ότι δεν ανεβαίνει πια στους ουρανούς η τσίκνα των σφαχτών. Ο τελευταίος είναι έτσι προετοιμασμένος όταν τον επισκέπτεται μια αντιπροσωπεία των θεών, που αποτελείται από τον Ποσειδώνα ως επικεφαλής, τον Ηρακλή και τον Τριβαλλό ως εκπρόσωπο των βαρβαρικών θεών. Οι διαπραγματεύσεις που ακολουθούν έχουν ως αποτέλεσμα να παραχωρήσει ο Δίας τα σκήπτρα του στα πουλιά, κίνηση που επισφραγίζεται με τη γαμήλια ένωση του Πισθέταιρου και της νεαρής θεάς Βασιλείας, κόρης του Δία.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Στέλιος Βόκοβιτς (Πισθέταιρος), o Ζώρας Τσάπελης (Έποψ), o Μιχάλης Μαραγκάκης (θεράπων Έποπος) και ο Γιάννης Αργύρης (Ευελπίδης) στους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1979 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ε’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος ΣΤ’)