Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος ΣΤ’)

Η Ειρήνη, που παρουσιάστηκε από τον Αριστοφάνη στα Μεγάλα Διονύσια του 421 π.Χ., ήταν άμεσα συνυφασμένη με την τότε επικαιρότητα, καθώς σχεδόν ταυτόχρονα, τον Απρίλιο του 421 π.Χ., συνομολογήθηκε –βοηθούσης της ειρηνόφιλης τάσης που είχε επικρατήσει και στα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα μετά το θάνατο του Κλέωνος και του Βρασίδα στην Αμφίπολη το προηγούμενο έτος– πενηντάχρονη συνθήκη ειρήνης (η αποκληθείσα Νικίειος Ειρήνη) μεταξύ των αντιπάλων του Πελοποννησιακού Πολέμου. Παρά ταύτα, ο κορυφαίος των εκπροσώπων της Αρχαίας Κωμωδίας δεν κατάφερε να αναδειχθεί νικητής στον ποιητικό διαγωνισμό – ήλθε δεύτερος, πίσω από τον Εύπολη, ο οποίος είχε ανεβάσει τους Κόλακες.

Η Ειρήνη του Αριστοφάνη είναι εν ολίγοις ένα μήνυμα κατεξοχήν αντιπολεμικό, ένα μήνυμα εθνικής ομοψυχίας και αλληλεγγύης για ειρηνικό σκοπό. Συμβολίζει τον πόθο του ανθρώπου για την εξάλειψη του πολέμου και την επικράτηση της ειρήνης, ένα όραμα για το οποίο τόσοι αγώνες έχουν γίνει στο διάβα των αιώνων και τόσο ανθρώπινο αίμα έχει χυθεί.

Ο πρωταγωνιστής του έργου, ο μαρουσιώτης (ως Αθμονεύς αυτοπροσδιορίζεται) αμπελουργός Τρυγαίος, ανεβαίνει στον ουρανό και καλεί τους Έλληνες να ελευθερώσουν τη φυλακισμένη θεά Ειρήνη, ώστε αυτή να επανέλθει στη ρημαγμένη από τον πόλεμο χώρα τους. Η απελευθέρωση και η επάνοδος της Ειρήνης στη γη συνιστά το θεματικό πυρήνα της αριστοφανικής αυτής κωμωδίας, στο τέλος της οποίας ο Τρυγαίος και οι υπόλοιποι Έλληνες απολαμβάνουν όλα τα καλά του ειρηνικού βίου.

Στην αρχή της κωμωδίας δύο υπηρέτες εισάγουν τους θεατές στην υπόθεση του έργου. Οι ταλαίπωροι δούλοι είναι υποχρεωμένοι να προσφέρουν συνεχώς την απαιτούμενη τροφή στον κάνθαρο, ένα πελώριο σκαθάρι που τρέφεται με κοπριά και το οποίο σκοπεύει να καβαλικέψει ο τολμηρός κύριός τους, ο προαναφερθείς αμπελοκαλλιεργητής Τρυγαίος, προκειμένου να ανεβεί στον ουρανό και να πληροφορηθεί από τον Δία ποιες ήταν οι προθέσεις του σχετικά με τους βασανισμένους από τον πόλεμο Έλληνες.

Φθάνοντας στον προορισμό του, ο απελπισμένος από τον αλληλοσπαραγμό Αθήνας και Σπάρτης Τρυγαίος συναντά μόνο τον Ερμή, ο οποίος του εξηγεί πώς έχουν τα πράγματα εκεί ψηλά, στον αιθέρα: οι θεοί, θυμωμένοι με τους Έλληνες και απογοητευμένοι από τις αναξιοποίητες ευκαιρίες τερματισμού του πολέμου, έχουν μετοικήσει σε ψηλότερες περιοχές και ο Πόλεμος κάνει κουμάντο εντελώς ανεμπόδιστος. Έχει ρίξει μάλιστα τη θεά Ειρήνη μέσα σε μια βαθιά σπηλιά, ενώ ετοιμάζεται να βάλει όλες τις ελληνικές πόλεις μέσα σε ένα τεράστιο γουδί και να τις κοπανίσει, να τις μετατρέψει σε σκόνη.

Ευτυχώς, όπως πληροφορείται ο Τρυγαίος κρυφακούγοντας, ο υπηρέτης του Πολέμου, ο Κυδοιμός –η προσωποποίηση της ταραχής και της οχλοβοής της μάχης–, δεν είναι σε θέση να προμηθεύσει τον κύριό του με το απαραίτητο για την περίσταση γουδοχέρι, καθώς οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, με τον Κλέωνα και τον Βρασίδα νεκρούς, δεν μπορούν πλέον να του το προσφέρουν. Ως εκ τούτου, ο Πόλεμος αναγκάζεται να μπει στο σπίτι του, για να φτιάξει μόνος του ένα γουδοχέρι, και ο Τρυγαίος αδράχνει την ευκαιρία που του παρουσιάζεται: βγαίνει από την κρυψώνα του και απευθύνει προς τους προερχόμενους από διάφορους τόπους και κοινωνικές ομάδες Έλληνες –αυτοί συνθέτουν το χορό της κωμωδίας– κάλεσμα απελευθέρωσης της Ειρήνης, ενώ πείθει με το σχέδιό του και με τη βοήθεια του χορού το φοβητσιάρη Ερμή να συνεργαστεί. Η Ειρήνη όντως ελευθερώνεται, καθώς τα μέλη του χορού –αθηναίοι γεωργοί στην πλειονότητά τους– την ανασύρουν με σχοινιά από τη σπηλιά όπου ήταν κλεισμένη. Μαζί με εκείνη βγαίνουν στο φως η Οπώρα, η θεά της καρποφορίας, και η Θεωρία, η προστάτιδα των πανηγυριών.

Ύστερα από ένα διάλογο με τον Ερμή αναφορικά με τις αιτίες του πολέμου, ο Τρυγαίος μαζί με τις τρεις συντρόφισσές του επιστρέφει θριαμβευτής στη γη. Και δεν κατεβαίνει καβαλικεύοντας και πάλι το φτερωτό ζώο, τον ιπποκάνθαρο, αλλά ακολουθώντας τη φορά αυτήν το δρόμο που του υποδεικνύει ο Ερμής.

Στο μετέπειτα κομμάτι του έργου, που εξελίσσεται πλέον στη γη, ο Τρυγαίος παραδίδει τη Θεωρία στη βουλή, ενώ μεριμνά για την προσφορά θυσίας στην Ειρήνη. Προς το τέλος του έργου αντιδιαστέλλονται τα αγαθά της ειρηνικής αγροτικής ζωής –οι γεωργοί, που υπέφεραν τα πάνδεινα στον πόλεμο, ήταν οι κατεξοχήν φορείς του πνεύματος της ειρήνης– προς τις επιδιώξεις και τα οικονομικά συμφέροντα των πολεμοκάπηλων. Η κωμωδία ολοκληρώνεται με μια χαρούμενη σκηνή, το γάμο του Τρυγαίου με την Οπώρα.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Χριστόφορος Νέζερ (Τρυγαίος) και η Ελένη Κισκύρα (Ειρήνη) στην «Ειρήνη» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου τον Ιούλιο του 1964 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Α’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Β’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Γ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Δ’)

Αριστοφάνης: Η μεγαλοφυΐα της Αρχαίας Κωμωδίας (Μέρος Ε’)