Δημήτριος Βικέλας: Ζωή γόνιμη για το κοινό καλό

Στις 7 Ιουλίου 1908 έφυγε από τη ζωή ο ποιητής και πεζογράφος Δημήτριος Βικέλας, σε ηλικία 73 ετών.

Γεννημένος στην Ερμούπολη της Σύρου, με καταγωγή εκ πατρός από τη Βέροια, ο Βικέλας επιδόθηκε αρχικά στο εμπόριο και ανέπτυξε επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Ακολούθως, στην πέμπτη πλέον δεκαετία της ζωής του, έστρεψε το ενδιαφέρον του αποκλειστικά προς τα γράμματα και την κοινωνική δράση.

Σε αυτό το πλαίσιο, ανέπτυξε έντονη μεταφραστική δραστηριότητα (ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι έμμετρες μεταφράσεις έργων του Σαίξπηρ) και έγραψε, μεταξύ άλλων, το γνωστότερο λογοτεχνικό έργο του, το ιστορικό μυθιστόρημα «Λουκής Λάρας», που τον καθιέρωσε στο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Ο «Λουκής Λάρας», έργο σημαντικό για την εξέλιξη της νεοελληνικής πεζογραφίας, πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εστία» το 1879 και τον ίδιο χρόνο εκδόθηκε αυτοτελώς, ενώ σύντομα μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες.

Εξάλλου, ο Βικέλας έγινε γνωστός για τη συμμετοχή του στην επιτροπή διοργάνωσης των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων (Διεθνές Αθλητικό Συνέδριο των Παρισίων, 1894) και την καθοριστική συμβολή του, ώστε αυτοί να διεξαχθούν τελικά στην Αθήνα, το 1896.

Υπήρξε, μάλιστα, ο πρώτος πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ), πριν τον διαδεχθεί ο βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν, το 1896.

Αξιόλογη υπήρξε, πέραν της συγγραφικής – δημοσιογραφικής, και η κοινωφελής δράση του Βικέλα.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Βικέλας ασχολήθηκε με τη συγγραφή των απομνημονευμάτων του, τα οποία εκδόθηκαν το 1908.

Αφιερωμένο στον Δημήτριο Βικέλα ήταν ένα κείμενο του Κ. Θ. Δημαρά που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Παρασκευή 6 Ιουλίου 1951.

Στο άρθρο αυτό, που έφερε τον τίτλο «Δημήτριος Βικέλας», ο αείμνηστος Δημαράς έγραφε τα εξής:

Στις 7 Ιουλίου του 1908, ύστερα από γόνιμη και πλούσια ζωή, ο Δημήτριος Βικέλας παρέδωσε την αγαθή ψυχή του στον Ύψιστο. Ζωή γόνιμη, αληθινά, για το κοινό καλό, πλούσια σε πράξεις ευγενικές· χαίρεται κανείς να μνημονεύει τέτοιων ανθρώπων τον βίο και τα έργα. Μα περισσότερο, προκειμένου για τον Βικέλα, πρέπει να αναζητεί κανείς ευκαιρίες για να επανέρχεται προς την μνήμη του και να προσπαθεί να εξακριβώσει την πολύπλευρη προσφορά του στον πολιτισμό μας και στην παιδεία μας. Ύστερα από τόσα χρόνια μετά τον θάνατό του, ύστερα από τόσο στοργική θεώρηση των προσπαθειών του, από τόσο πρόθυμη αναγνώριση των κοινωνικών και πνευματικών υπηρεσιών του, καμωμένες από πολλούς και υπεύθυνους μεταγενέστερους, είναι περίεργο να διαπιστώνουμε ότι ο Δημήτριος Βικέλας εξακολουθεί να παραμένει από τις πλέον αδικημένες μορφές των νέων ελληνικών γραμμάτων. Τον βαραίνει όχι η αφάνεια, η αχαριστία ή η λησμοσύνη των ανθρώπων, αλλά κάτι άλλο, πώς να το πω, μια ετεροφάνεια: είναι κύρια γνωστός από μερικές πλευρές της δραστηριότητάς του, που χωρίς να είναι ανάξιες λόγου, δεν είναι ούτε οι μόνες, ούτε ίσως και οι πιο σημαντικές, αλλά που τυχαίνει να είναι οι πιο έκδηλες στην τελευταία περίοδο της ζωής του και ιδίως επέζησαν μέσα από μια συλλογική οργάνωση· τρόπος εύκολος, σχετικά, για να επιζήσει η μνήμη μας, αλλά και γεμάτος κινδύνους γι’ αυτήν.

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.7.1951, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και τώρα, ας πλησιάσουμε περισσότερο στην συγγραφική πλευρά του Βικέλα. Πρέπει και σ’ αυτήν μέσα όταν παραμένουμε, να θυμόμαστε ότι παρουσιάζει ποικιλία μεγάλη, που δυσκολεύει τον κριτικό και τον ιστορικό να εφαρμόζει την τόσο αγαπητή μέθοδο του εγκιβωτισμού: κλείνουμε τον συγγραφέα σ’ ένα κουτάκι με την σχετική επιγραφή που χαρακτηρίζει το είδος της παραγωγής του, και εξοφλούμε μαζί του. Αυτό με τον Βικέλα δεν πιάνει, γιατί τίποτε δεν ήταν αποκλειστικά, σε τίποτε καν δεν μπορούμε να δώσουμε το προβάδισμα από τις διάφορες μορφές του λόγου, όσες τον απασχόλησαν από τα παιδικά του χρόνια, όταν μετέφραζε Ρακίνα ή εδημοσίευε τους πρώτους του στίχους, ως τα γηρατειά του, όταν συνέτασσε και ετοίμαζε για έκδοση τα εξαίσια Απομνημονεύματά του. Ακόμη και στην γλώσσα δεν εστάθηκε αποκλειστικός, αφού σημαντικό και αξιόλογο μέρος του έργου του είναι γραμμένο γαλλικά. Ερασιτέχνης; Ίσως· αλλά τότε να εξηγηθούμε σχετικά με τον όρο: κάποτε, προκειμένου να χαρακτηρίσω έναν σύγχρονό μας λόγιο, τον είπα, σ’ αυτήν εδώ την στήλη, ερασιτέχνη, και τούτο θεωρήθηκε δυσμένεια. Ερασιτέχνης λοιπόν, ναι, ο Βικέλας, αλλά υπό έναν όρο: να απαλλάξουμε την έννοια από κάθε τι που θα μπορούσε να θεωρηθεί μειωτικό. Ερασιτέχνης επειδή αγαπούσε την εμορφιά του λόγου, ερασιτέχνης ακόμη γιατί δεν είχε κάνει συστηματικές φιλολογικές σπουδές, ερασιτέχνης γιατί δεν ήταν επαγγελματίας λόγιος. Αλλά τίποτε άλλο.

Αν, άτοπα βέβαια, βάζουμε μέσα στην έννοια του ερασιτέχνη κάποια χροιά προχειρότητας, αναμελιάς, ασυνέπειας, αδιαφορίας προς την ποιότητα, αν βάζουμε την έλλειψη ακτινοβολίας μέσα στον κόσμο των γραμμάτων, αν εμφανίζουμε την ερασιτεχνία σαν ιδιωτική απασχόληση αργόσχολων πλουσίων, τότε με κανέναν τρόπο δεν θα ταίριαζε στον Βικέλα ο τίτλος του ερασιτέχνη. Με τις μεταφράσεις του από τον Σαίξπηρ, με τον Λουκή Λάρα και με τα διηγήματά του, με τα Απομνημονεύματά του, προσφέρει εξαιρετικής ποιότητας συμβολή στην γραμματεία μας. Και μ’ αυτά, τα πολύ σημαντικά, δεν εξαντλείται η άμεση προσφορά του στην νεοελληνική παραγωγή: ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ιστορικές μελέτες, στίχοι, κι’ αυτό σε άνισες αναλογίες, δεν μένουν πάντως απαρατήρητα στα μάτια του ιστορικού. Κι’ αν αντί έργο στοχασθούμε επιδράσεις, δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε ότι η πεζογραφική εξόρμηση του 1880 έχει την αφετηρία της μέσα στον Λουκή Λάρα· άξιοι εκπρόσωποι της γενιάς που ξεκινούσε εκείνα τα χρόνια, και ξεχωριστά ο Δροσίνης, δεν εδίστασαν να αναγνωρίσουν την οφειλή. Και πάλι όμως, και με όσα λέμε, άδικη θα ήταν η κρίση μας αν κρατούσε μόνο ιστορικό χαρακτήρα: την καθαρεύουσα, φυσικά, πρέπει να την πάρουμε απόφαση, όπως την παίρνουμε και για τόσους άλλους· αλλά όταν μια την αποδεχθούμε, δεν είναι λίγες οι σελίδες των διηγημάτων του ή των Απομνημονευμάτων του που μας τέρπουν σήμερο ή που μας συγκινούν.

Η άτοπη τοποθέτηση του Βικέλα μέσα στην ιστορία των γραμμάτων μας οφείλεται, νομίζω, σε μια τυπικά νεοελληνική ιδιότητα, που είναι από πολλές απόψεις χαριτωμένη και γοητευτική, αλλά που δεν παύει για τούτο να προκαλεί κατατάξεις και κρίσεις σφαλερές· εννοώ την ηρωολατρεία μας. Κάθε ιστορία, και η πνευματική ακόμη περισσότερο ίσως από άλλες, πραγματοποιείται από λίγους ήρωες και από πολλούς έντιμους δημιουργούς, που, κι’ αν δεν έχουν τίποτε το ηρωικό, αυτοί θεμελιώνουν καταστάσεις, αυτοί προετοιμάζουν την έλευση των ηρώων. Μπορεί να είναι θαυμαστή η παρουσία των ηρώων μεταξύ μας, μαρτυρία ότι υπεράνθρωπες δυνάμεις μάς κυβερνούν· όμως, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι ήρωες αυτοί υπακούει πάντα στους νόμους της Ιστορίας. Το λάθος μας στην Ελλάδα είναι ότι πιστεύουμε μόνο στους ήρωες, με έναν εντελώς ανεδαφικό μεσσιανισμό, αυτούς περιμένουμε να μας σταλθούν από τον Θεό, και δεν κάνουμε τίποτα για να προπαρασκευάσουμε την έλευσή τους, δεν προσέχουμε στους ιστορικούς όρους που την προκαλούν κάποτε, και που πάντοτε την υποβοηθούν. Τώρα τελευταία κάποιες επίσημες εκδηλώσεις και κάποιες ιδιωτικές συγγραφές φανερώνουν ότι και σε τούτο αρχίζει να συντελείται μια στροφή, ότι αρχίζει να αναγνωρίζεται η προσφορά των έντιμων δημιουργών δίπλα στους λεγόμενους αστέρες. Της στροφής αυτής δίκαιο είναι, νομίζω, να επωφεληθεί και η μνήμη του Βικέλα.