Ωρίων Αρκομάνης: «Αν ο Ουγκό ζούσε σήμερα θα ούρλιαζε και θα τον είχαν χώσει στη φυλακή»

Φθινοπωρινό απομεσήμερο κάπου στην Κηφισιά. Η διεύθυνση που έχω στα χέρια μου με φέρνει σε μια παλιά μονοκατοικία με έναν μοναδικά υπέροχο κήπο: μια κληματαριά δεσπόζει στο χώρο μπλεγμένη μ’ ένα τεράστιο γιασεμί. Παντού λουλούδια και μια περήφανη βερικοκιά που επίσης ξεχωρίζει καθώς γυρίζει παντού το βλέμμα. Στην πόρτα στέκεται ο άνθρωπος που ήρθα να συναντήσω και να τον ρωτήσω βασικά το εξής: Τι είχες στο μυαλό σου άνθρωπε και κάθισες να μεταφράσεις 2.600 σελίδες, ενός από τα κλασικότερα βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τους «Άθλιους» του Ουγκό;

Τον Ωρίωνα Αρκομάνη τον «γνώρισα» λίγα χρόνια πριν μέσα από τη δουλειά του, όταν έπεσε στα χέρια μου ένα άλλο επικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, χαρακτηριστικό δείγμα του λεγόμενου «ρομαντικού μυθιστορήματος» που αποτελούσε με τη σειρά του επίσης έναν μεταφραστικό άθλο.

Ήταν ο «Κόμης Μοντεχρίστος» του Αλέξανδρου Δουμά, ένα δίτομο έργο, περίπου δύο χιλιάδων σελίδων που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Gutenberg. Κλασικό βιβλίο που κάποια στιγμή οι περισσότεροι βιβλιόφιλοι έχουν διαβάσει στις παλαιότερες εκδόσεις/μεταφράσεις του. Εδώ όμως, η συγκεκριμένη έκδοση ήταν μια αποκάλυψη. Όχι μόνο για τη μεταφραστική δεινότητα του Ωρίωνα Αρκομάνη, αλλά και για την απίστευτη δουλειά που έκανε στις σημειώσεις που αποτελούν ολόκληρο παράρτημα στο βιβλίο και οι οποίες αποδεικνύονται εξαιρετικά πολύτιμες προκειμένου ο αναγνώστης να αποκτήσει καλύτερη εικόνα της εποχής εκείνης.

Άθλιοι σήμερα θα μπορούσαμε να είμαστε όλοι. Νομίζω ότι αν ζούσε σήμερα ο Ουγκό θα τον είχαν χώσει στη φυλακή και αυτό επειδή θα εξεγειρόταν για τις αθλιότητες που βλέπουμε να γίνονται παγκόσμια. Θα ούρλιαζε.

«Ωρίωνας, πραγματικά τι ωραίο και ασυνήθιστο όνομα», είναι η εισαγωγή στην πρώτη μου ερώτηση καθώς θέλω να γνωρίσω λίγο περισσότερο τον άνθρωπο που στέκεται απέναντί μου. Εκείνος γελάει. «Υπήρξε μια ωραία κριτική για τη μετάφραση του Μοντεχρίστου από τον Νίκο Δήμου κι έγραψε πως δεν γίνεται να είναι πραγματικό το όνομα του μεταφραστή, αλλά κάποιο ψευδώνυμο».

Και συνεχίζει: «Ήταν ιδέα του πατέρα μου αυτή. Είμαστε τέσσερα αδέλφια και σε όλους έδωσε αρχαία ελληνικά ονόματα – Ωρίωνας, Ορφέας, Σόλωνας και Ορέστης. Το ίδιο συνέβη και με τα παιδιά μας, κρατήσαμε την παράδοση και τους δώσαμε αρχαιοελληνικά ονόματα».

-Αν ψάξει κανείς το βιογραφικό σας θα βρει λίγες και σημαντικές μεταφράσεις, αλλά και αρκετά χρόνια πριν θα σας βρει ως εικονογράφο βιβλίων…

Έχω κάνει πολλές εικονογραφήσεις. Βέβαια, το βασικό μου επάγγελμα είναι αρχιτέκτονας και απ’ αυτό βιοπορίστηκα. Οπότε, θα μπορούσα να πω ότι πιάνει το χέρι μου. Έκανα άλλωστε και σχετικές σπουδές στη Γερμανία στη δεκαετία του ’70. Από εκεί και πέρα ασχολήθηκα με τα βιβλία, τον Καραγκιόζη και το θέατρο σκιών, το ρεμπέτικο…

– Πώς το κατάφερε αυτό ένας άνθρωπος των θετικών επιστημών, να ασχοληθεί δηλαδή με πράγματα που δεν έχουν σχέση με την επιστήμη του; 

Είχα μανία με τα βιβλία από μικρό παιδί. Με τη λογοτεχνία, την ποίηση, την ιστορία. Σε αυτό το σπίτι υπάρχουν τρεις όροφοι με βιβλία, έχω περίπου 15.000 τόμους με ό,τι μπορείς να φανταστείς από άποψη θεματολογίας. Η μετάφραση νομίζω ότι ήρθε εντελώς φυσιολογικά στη ζωή μου.

-Πώς δηλαδή; 

Τυγχάνει να είμαι παιδικός φίλος με τον Γιώργο Δαρδανό, των εκδόσεων Gutenberg. Έχουμε συνεργαστεί και στο παρελθόν σε διάφορα πράγματα, σε εικονογραφήσεις και μεταφράσεις. Όταν του προτείνω κάτι το ακούει. Έτσι έγινε με τον «Κόμη Μοντεχρίστο» και αργότερα με τους «Άθλιους». Στο μεσοδιάστημα έκανα και τη μετάφραση στα «Απομνημονεύματα» του Κώστα Γαβρά.

-Πάντα βιβλία από τα γαλλικά λοιπόν. 

Ναι, τυγχάνει να ξέρω πάρα πολύ καλά τα Γαλλικά. Έζησα στη Γαλλία για χρόνια και μάλιστα σε μια υπέροχη εποχή. Έφυγα από εδώ για να γλιτώσω απ’ τη Χούντα και έζησα τον Μάη του 68 εκεί. Μετά πήγα στη Γερμανία όπου έζησα άλλα 8 χρόνια εργαζόμενος ως αρχιτέκτονας. Συνολικά έζησα για 16 χρόνια στο εξωτερικό πριν επιστρέψω στην Ελλάδα.

Με ανησυχούν για παράδειγμα οι άνθρωποι του καναπέ, όπως και το γεγονός ότι δεν βλέπω κόσμο να κομίζει κάτι καινούργιο, που θα μπορούσε να αλλάξει τα πράγματα. Κάτι που θα σ΄ έκανε να πεις, «να, αυτός κάτι λέει»

-Ομολογώ πως όταν διάβασα τον «Κόμη Μοντεχρίστο», με συνεπήρε όχι μόνο το κείμενο αλλά και η ροή που είχατε καταφέρει να δώσετε σ’ αυτό. Ήταν λες κι έβλεπα ταινία να παίζει μπροστά μου…

Έτσι πρέπει να’ ναι μια μετάφραση. Πάντα προσπαθώ, σε αντίθεση με τη νέα τάση στις μεταφράσεις που υποστηρίζει περισσότερο την ερμηνεία της, την ακριβή απόδοση εκείνων που λέει ο συγγραφέας. Τι θα πει να ερμηνεύσεις; Αν θες να κάνεις κάτι τέτοιο καλύτερα είναι να γράψεις ένα δικό σου βιβλίο. Δεν μπορείς δηλαδή να διορθώσεις τον Δουμά, τον Ουγκό ή τον Σαίξπηρ.

Για μένα ο μεταφραστής πρέπει να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο πιστός στη γλώσσα, τις έννοιες, τις φράσεις και στο πνεύμα του συγγραφέα. Αυτό απαιτεί να ξέρεις πολύ καλά τη γλώσσα αυτού που μεταφράζεις, δεύτερον να γνωρίζεις πολύ καλά ελληνικά και τρίτον να έχεις μια πραγματικά ικανοποιητική παιδεία σε σχέση με τη λογοτεχνία, την ποίηση, την ιστορία, την ψυχολογία.

Οφείλεις επίσης να ξέρεις όσα περισσότερα μπορείς για τον συγγραφέα που θα μεταφράσεις. Για τη ζωή του, την εποχή του, τις σκέψεις του, είναι σαν να τον συναντάς προσωπικά και ας σας χωρίζουν ενδεχομένως αιώνες. Πάνω απ’ όλα όμως, για να πετύχεις μια καλή μετάφραση θα πρέπει να σου αρέσει πολύ το βιβλίο που θα μεταφράσεις. Να μην το κάνεις με λογική υπαλλήλου σε κάποια υπηρεσία του υπουργείου Εξωτερικών.

-Γιατί όμως ο Δουμάς και ο Ουγκό; Τι το ιδιαίτερο υπάρχει σε αυτούς; 

Πάντα στις συζητήσεις που έκανα με τον Γιώργο και τον Κώστα Δαρδανό έλεγα για κάποια κλασικά έργα που είχαν μεταφραστεί στα ελληνικά, αλλά δεν μου άρεσαν, δεν μου πήγαιναν, σκεφτόμουν να τα μεταφράσω αλλιώς. Δεν θα έκανα μια μετάφραση σαν του Καζαντζάκη που χρησιμοποιεί τη δική του γλώσσα, αλλά ούτε και μια μετάφραση του Ωρίωνα. Θα ήταν μια μετάφραση με λόγο που ρέει, με σημειώσεις, με τρόπο τέτοιο ώστε αυτός που διαβάζει να μπορεί και να απολαμβάνει το κείμενο, αλλά και να μαθαίνει πράγματα. Για παράδειγμα ο Ουγκό έχει πολλά ιστορικά πρόσωπα μέσα στους «Άθλιους» που ούτε οι σύγχρονοι Γάλλοι δεν τα ξέρουν.

-Ξέρω ότι δεν τα πάτε καλά με την τεχνολογία. Ισχύει; Υπολογιστή έχετε; 

Έχω έναν παλιό της γυναίκας μου που δεν ξέρω αν δουλεύει κιόλας. Δεν τα πάω καλά με την τεχνολογία. Η μετάφραση έγινε όλη στο χέρι, στο χαρτί. Και βοήθεια για τη μετάφραση βρήκα απ’ τα πολλά Ιστορικά Λεξικά που έχω στη βιβλιοθήκη.

-Πολύς κόσμος που θα διαβάσει αυτή σας την απάντηση θα αναρωτηθεί πώς το κάνετε αυτό, πως δεν χρησιμοποιείτε υπολογιστή ή μια μηχανή αναζήτησης για πληροφορίες…

Ε, το κάνω. Σιγά το δύσκολο.

-Είστε κατά της τεχνολογίας; 

Όχι βέβαια. Θαυμάζω τα παιδιά μου που τη χρησιμοποιούν, απλώς εγώ δεν μπορώ. Το θεωρώ χάσιμο χρόνου, καθώς γράφω πολύ πιο γρήγορα με το χέρι. Απλώς δεν σβήνω με την ίδια ταχύτητα όπως θα το έκανα ηλεκτρονικά. Βάζω το μπλάνκο και συνεχίζω.

-Πόσες ώρες δουλεύατε τη μετάφραση; 

Δεν υπάρχει μέτρημα. Κάποιες μέρες δούλευα 8, 10 και 12 ώρες τη μέρα και άλλες καθόλου. Περνούσαν δηλαδή μέρες που δεν την έπιανα καθόλου. Γι’ αυτό είπα πριν ότι δεν μπορείς να μεταφράζεις από υποχρέωση. Ευτυχώς ο εκδοτικός οίκος δεν μου έβαλε deadline. Αν μου έβαζε νομίζω ότι θα έβγαινε πιο φτωχή η μετάφραση. Θα έκανα λάθη, απ΄ το άγχος να τελειώσω στον καθορισμένο χρόνο».

Άρα μιλάμε για 2.600 σελίδες γραμμένες στο χέρι. Σωστά; 

Ακριβώς. Θέλει υπομονή, επιμονή και πολύ μεράκι για να κάνεις μια τέτοια μετάφραση. Πρέπει πρώτα απ’ όλα να μιλάει σε σένα το κείμενο για να το αποδώσεις.

Μετά τον Δουμά και τον Ουγκό, ποιός έχει σειρά; Έχετε κάτι στο μυαλό σας;

Πολλούς έχω αλλά δεν έχω αποφασίσει ακόμα.

Τί είναι αυτό που κάνει τους «Άθλιους» ένα διαχρονικό έργο; Αν ρωτούσα ποιοι είναι σήμερα οι «Άθλιοι», ποια θα ήταν η απάντηση;

Αυτό είναι ένα καλό ερώτημα. Η γαλλική γλώσσα είναι πλούσια. Παρ’ όλα αυτά ο Ουγκό επιμένει σε όλο το βιβλίο στη λέξη «άθλιος» και «αθλιότητα». Δεν έχει κανένα άλλο παρεμφερές επίθετο. Γιατί το κάνει αυτό; Σήμερα όταν μιλάμε για κάποιον άθλιο, εννοούμε ένα πρόσωπο σε ηθική κατάπτωση, τον περιγράφουμε εντελώς αρνητικά. Άθλιος όμως είναι και ο Ιαβέρης, εκ των βασικών πρωταγωνιστών του βιβλίου, απλώς και μόνο επειδή έχει χάσει την ανθρωπιά του, μένοντας πιστός στο γράμμα του νόμου.

Άθλιος είναι και ο επίσκοπος, ο Μυριήλ που του μπλέκει το εγκώμιο ο Ουγκό, άθλιος είναι ο Γιάννης Αγιάννης, ο βασικός πρωταγωνιστής, αλλά και το ζευγάρι του βιβλίου, ο Μάριος και η Τιτίκα. Όλοι, ο καθένας απ’ την πλευρά του, έχει ένα βαθμό αθλιότητας. Αλλά όχι απαραίτητα με αρνητική χροιά που δίνουμε σήμερα. Θα έλεγα ότι είναι ένα κόλπο γραφής αυτό από πλευράς του Ουγκό. Δεν τα δίνει όλα στον αναγνώστη, τον αφήσει να σκεφτεί πόσο άθλιος μπορεί να είναι κάποιος.

Αρκεί να σου πω ότι στις σημειώσεις του ο Ουγκό, ως αρχικό τίτλο του βιβλίου είχε βάλει το «Αθλιότητες». Μετά το έκανε η «Αθλιότητα». Πολύ αργότερα κατέληξε στο «Οι Άθλιοι».

Για να απαντήσω στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης, Άθλιοι σήμερα θα μπορούσαμε να είμαστε όλοι. Νομίζω ότι αν ζούσε σήμερα ο Ουγκό θα τον είχαν χώσει στη φυλακή και αυτό επειδή θα εξεγειρόταν για τις αθλιότητες που βλέπουμε να γίνονται παγκόσμια. Θα ούρλιαζε. Και αυτός και ο Δουμάς. Μπορεί, πολιτικά μιλώντας, να ξεκίνησαν αλλιώς τη ζωή τους, πήραν διαφορετική πορεία στη συνέχεια.

Για παράδειγμα ο Ουγκό αρχικά ήταν φιλοβασιλικός. Έτσι τον μεγάλωσε η μητέρα του. Να σου πω επίσης ότι οι γονείς του είχαν χωρίσει. Όταν μετά από χρόνια πήγε να ζήσει με τον πατέρα του ο οποίος είχε υπάρξει στρατηγός του Ναπολέοντα, τότε άλλαξε πολιτικά και ο Ουγκό και εμφανιζόταν κατά της βασιλείας.

Το 1821 πεθαίνει η μάνα του, παντρεύεται τον έρωτα της ζωής του, την Αντέλ και λαμβάνει χώρα η Ελληνική Επανάσταση. Είναι γεγονότα που τον καθορίζουν. Φαντάσου ότι αμέσως αρχίζει να γράφει ποιήματα υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης, για παράδειγμα τον «Κανάρη» και το «Ελληνόπουλο». Το τελευταίο το είχαμε στα αναγνωστικά του δημοτικού για χρόνια σε μια εκπληκτική μετάφραση του Παλαμά, τώρα δεν υπάρχει πλέον.

Ο Ουγκό ανακατεύεται στα πολιτικά συνέχεια. Μπλέκεται σε όλες τις γαλλικές εξεγέρσεις, όπως και στην επαναφορά της Δημοκρατίας στη Γαλλία το 1848. Όταν η Δημοκρατία ξαναγίνεται Δικτατορία φεύγει απ’ τη Γαλλία μαζί με τον Δουμά και πάνε στο Βέλγιο. Λίγο καιρό αργότερα θα καταφύγει στην Αγγλία. Να ξέρετε, οι «Άθλιοι» γράφτηκαν κατά την παραμονή του στην Αγγλία, όπως και τα περισσότερα βιβλία του.

Όπου την ίδια περίοδο στην Αγγλία ανθεί ένας Ντίκενς, ο αντίστοιχος θα μπορούσε να πει κανείς, Ουγκό, απ’ την άλλη πλευρά της Μάγχης…

Βέβαια, είναι η εποχή του Ντίκενς. Κοίταξε ο ρομαντισμός σαν ρεύμα επηρέασε πολύ όλες τις τέχνες και τη Λογοτεχνία και την Ποίηση και τη Ζωγραφική. Οι τρεις μεγάλες ρομαντικές σχολές είναι η Αγγλική, η Γαλλική και η Γερμανική. Ήταν εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους. Παρ’ όλα αυτά δεν ήταν ένα ρεύμα αυστηρό, έμπαιναν όλοι μέσα. Για παράδειγμα στη ζωγραφική βλέπουμε να εισέρχονται στον ρομαντισμό ο Τέρνερ και ο Κόνσταμπλ στην Αγγλία, ο Ντελακρουά στη Γαλλία και ο Γκόγια στην Ισπανία. Είναι τελείως διαφορετικοί ζωγράφοι και όμως ανήκουν στο ίδιο ρεύμα.

Η διαφορά ποια είναι όμως στη Λογοτεχνία του Ρομαντισμού σε αυτές τις χώρες; Στη Γερμανία υπάρχει μια λατρεία για τον θάνατο, οι ήρωες για παράδειγμα αυτοκτονούν από έρωτα. Στην Αγγλία υπάρχουν οι κοινωνικές αναφορές του Ντίκενς, υπάρχει όμως και το μεταφυσικό, γύρω απ’ τον θάνατο (π.χ. Σέλεϊ, Γέιτς κλπ.). Στη Γαλλία υπάρχει έντονο το κοινωνικό στοιχείο, κυρίως λόγω των εξεγέρσεων που βίωσε η χώρα για χρόνια.

Αυτοί οι άνθρωποι έζησαν κι έγραψαν σε ταραγμένες εποχές. Θα λέγατε ότι υπάρχουν ομοιότητες στο τότε με το σήμερα;

Ναι, βέβαια, μοιάζουν πολύ οι εποχές. Για παράδειγμα: στην εποχή που διαδραματίζονται οι «Άθλιοι» και ο «Μοντεχρίστος» είναι η εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Σήμερα έχουμε την ψηφιακή επανάσταση. Η επανάσταση της εποχής του Ουγκό και του Δουμά έφερε έναν απίστευτα γρήγορο πλουτισμό στους καπιταλιστές της εποχής -εκείνους που είχαν τα εργοστάσια, τους ιδιοκτήτες των σπιτιών που τα νοίκιαζαν στον κόσμο κλπ. Ή από κοντά τα επαγγέλματα που καταργούνται λόγω της τεχνολογίας.

Και στην εποχή των βιβλίων του Δουμά και του Ουγκό εξαιτίας των ανωτέρω είχαμε επίσης μια μαζική και βίαιη θα έλεγα, μετακίνηση πληθυσμών. Πάρτε για παράδειγμα το νόμο του 19ου αιώνα με τις γαίες στη Σκωτία, την Ιρλανδία και την Αγγλία, εκεί που καταργήθηκαν οι συνεταιρισμοί στις καλλιέργειες και αποφασίστηκε να πάρει ο κάθε αγρότης ένα μικρό κομμάτι γης για να καλλιεργήσει. Ήταν ένα κομμάτι, όμως, που δεν τον έφτανε για να ζήσει την οικογένειά του.

Απομεινάρι εκείνης της εποχής είναι σήμερα αυτές οι γραφικές μάντρες από ξερολιθιά που μπορεί να θαυμάσει κανείς αν επισκεφτεί την εξοχή στη βόρεια Αγγλία. Ξεχώριζαν αυτά τα μικρά κτήματα απ’ τα οποία όμως δεν μπορούσε να ζήσει μια οικογένεια.  Αναγκαστικά έπαιρναν τα μάτια τους και κατέβαιναν προς τις βιομηχανικές πόλεις, το Μάντσεστερ ή το Λονδίνο. Λίγα χρόνια αργότερα, με την κρίση της πατάτας είχαμε και τη μαζική μετανάστευση στην Αμερική. Εκατομμύρια άνθρωποι μετανάστευσαν τότε. Αυτά τα περιγράφει ωραία και ο Ντίκενς.

Δείτε τώρα, ο Δουμάς μιλάει για την εξαθλίωση των ανδρών όπου από αγρότες στη γη, μετατρέπονται σε προλετάριους κι εργάζονται σαν τον Τσάρλι Τσάπλιν στους Μοντέρνους Καιρούς. Στα υφαντουργεία κυρίως. Καταγράφεται επίσης η θέση της γυναίκας αλλά και η γενική αγραμματοσύνη του πληθυσμού. Είναι κάτι που καυτηριάζει ο Ουγκό, όπως και ο Ντίκενς στην Αγγλία και από τότε έχουμε αναφορές για δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία.

Επανέρχομαι στις γυναίκες. Είναι παντρεμένες με προλετάριους, έχουν 3-4 παιδιά η κάθε μία και συνήθως οι άνδρες τους, απογοητευμένοι από τη ζωή τους, τις παρατάνε. Αυτές, μοιραία, για να ζήσουν τα παιδιά τους, μπορεί π.χ. να δουλεύουν σε κάποιο υφαντουργείο, αλλά τα χρήματα δεν φτάνουν και μεγάλο ποσοστό τους καταλήγει στην πορνεία. Υπάρχουν στατιστικές για όλα αυτά. Και είναι ένα θέμα, με μεγάλες κοινωνικές προεκτάσεις που επίσης θίγουν οι συγγραφείς της εποχής. Μιλάμε για την βικτωριανή εποχή στην Αγγλία που χαρακτηρίζεται από την επίσης βικτωριανή ηθική. Την ίδια ώρα βέβαια, για τον λαό τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά.

Έχεις τις μητέρες στην πορνεία και τα παιδιά στους δρόμους, έρμαια των προαγωγών και των διάφορων απατεώνων. Σου θυμίζω τον Όλιβερ Τουίστ του Ντίκενς, που περιγράφει πως ο μικρός του ήρωας μπλέκει με μια συμμορία πιτσιρικάδων που έκλεβαν περαστικούς στο Λονδίνο της εποχής.

Ε όλα αυτά φέρ’τα στο σήμερα και σκέψου τι συμβαίνει αντίστοιχα με την πληθώρα του airbnb, με τους αγρότες και τις καλλιέργειές τους, αλλά και με την αγραμματοσύνη που κυριαρχεί, όπου πρόσεξε, έχουμε μεν παιδεία αλλά ελάχιστοι είναι εκείνοι που μορφώνονται πραγματικά.

Υπάρχουν συγγραφείς σήμερα που μπορούν να καταγγείλουν τα κοινωνικά ζητήματα όπως το έκαναν στην εποχή τους ο Ουγκό ή ο Δουμάς; 

Αυτό δυστυχώς δεν το βλέπω. Το έχουν γυρίσει όλοι σε ένα μοτίβο εντελώς προσωπικό που εστιάζει στην ψυχολογία. Η σύγχρονη λογοτεχνία μου θυμίζει τα καψουροτράγουδα. Όλη την ώρα πεθαίνουν από έρωτα και από απόρριψη. Αμάν βρε παιδιά, κάπου φτάνει, ώπα.

Το μέλλον πως το βλέπετε; Τί πιστεύετε για την κοινωνία στους καιρούς που ζούμε; 

Ανησυχώ, αλλά παραμένω αισιόδοξος. Με ανησυχούν για παράδειγμα οι άνθρωποι του καναπέ, όπως και το γεγονός ότι δεν βλέπω κόσμο να κομίζει κάτι καινούργιο, κάτι που θα μπορούσε να αλλάξει τα πράγματα. Κάτι που θα σ΄ έκανε να πεις, «να, αυτός κάτι λέει». Μπορεί να διαλύθηκαν οι ουτοπίες στις οποίες πιστέψαμε στη δική μου εποχή, όμως μας άφησαν κάτι πολύτιμο: εξαιρετικές φιλίες και σχέσεις. Τώρα δεν βλέπω ούτε αυτό.