Εμμανουήλ Κριαράς: Λόγοι ηθικής συνέπειας

Ο κρητικής καταγωγής Εμμανουήλ Κριαράς, λαμπρός πανεπιστημιακός δάσκαλος και εξέχων μελετητής της ελληνικής γλώσσας, με σπουδαίο ερευνητικό και συγγραφικό έργο, γεννήθηκε στον Πειραιά στις 15/28 Νοεμβρίου 1906.

Ο Κριαράς, κορυφαία μορφή του ύστερου δημοτικισμού, κατάφερε να σφραγίσει με το έργο του την ιστορία των ελληνικών γραμμάτων τον περασμένο αιώνα, συνεχίζοντας τη δράση του, ακάματος και παραγωγικός, ακόμα και στις αρχές του τρέχοντος αιώνα.

Ο αείμνηστος μελετητής και διανοούμενος δίδαξε γράμματα και ήθος τόσο από την έδρα του στο πανεπιστήμιο (τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από το 1950 έως το 1968, όταν παύθηκε από τη χούντα εξαιτίας των φρονημάτων του) όσο και —ίσως κυρίως— μέσα από το εργαστήρι του περίφημου Λεξικού του (Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας).

Ο Εμμανουήλ Κριαράς απεβίωσε υπερεκατοντούτης στη Θεσσαλονίκη, στις 22 Αυγούστου 2014.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει στις 8 Οκτωβρίου 1995, ημέρα Κυριακή, είχε δημοσιευτεί ένα άρθρο με την υπογραφή του Κριαρά. Έφερε τον τίτλο «Η αγωνιστικότητα ενός επιστήμονα» και είχε ως θεματικό του πυρήνα μια επιστολή που είχε λάβει ο Κριαράς από τον αρχαιολόγο Δημήτρη Πάλλα, το Φεβρουάριο του 1970, μεσούσης της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 8.10.1995, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο εκ Σαλαμίνας καταγόμενος Πάλλας, ο οποίος δεν ήταν πλέον εν ζωή (είχε αποβιώσει το Μάιο του 1995, σε ηλικία 88 ετών), υπήρξε μαθητής του σπουδαίου καθηγητή Χριστιανικής Αρχαιολογίας Γεωργίου Σωτηρίου και εργάστηκε επί μακρόν στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Επί Κατοχής εντάχθηκε στο ΕΑΜ και αποτέλεσε μέλος της Πανελλήνιας Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ). Το 1966, μετά την ολοκλήρωση της διδακτορικής διατριβής του στο Μόναχο, εξελέγη καθηγητής της Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου δίδαξε μόνο ενάμιση χρόνο, καθώς στις αρχές του 1968 παύθηκε των καθηκόντων του από τη χούντα.

Ο Δημήτρης Πάλλας

Το κείμενο-μάθημα που είχε αφιερώσει ο Κριαράς στη μνήμη του Πάλλα ήταν το ακόλουθο:

Τον Δημήτρη Πάλλα (1907-1995), που έφυγε από κοντά μας πριν από λίγους μήνες, τον γνώρισα στις αρχές της δεκαετίας του ’30. Και οι δυο μας, νέοι τότε επιστήμονες (εγώ υπηρετούσα στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, εκείνος είχε απασχόληση στο Βυζαντινό Μουσείο, διευθυνόμενο από τον αείμνηστο καθηγητή Γεώργιο Σωτηρίου), διδάσκαμε παράλληλα σε απογευματινές ώρες σε ιδιωτικό γυμνάσιο στου Χαροκόπου, κοντά στην Καλλιθέα. Κοινότητα ενδιαφερόντων και θεωρητικών αντιμετωπίσεων, καθώς και συγγενικά στοιχεία του χαρακτήρα μας, βοήθησαν ώστε πολύ σύντομα να συνδεθούμε με μια φιλία αδιατάρακτη για πολλές δεκαετίες.

Ο Πάλλας όχι μόνο εξελίχτηκε σε λαμπρόν ερευνητή, αφοσιωμένο στο πνευματικό του λειτούργημα, αλλά και φανέρωσε χαρακτηριστικά κοινωνικού αγωνιστή για μια δικαιότερη κοινωνία. Οι αγωνιστικές αντιλήψεις του τον οδήγησαν και στα χρόνια της Κατοχής να δράσει όπου του υπαγόρευσε η επιστημονική και η κοινωνική του συνείδηση.

Ανάμεσα στο σώμα των γραμμάτων που κατά καιρούς μού έρχονταν, όταν βρισκόμαστε σε διαφορετικούς τόπους, βρίσκω και γράμματά του με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ένα απ’ αυτά δημοσιεύω σήμερα συνοδεύοντάς το με ένα επισημότερο έγγραφό του προς τον πρόεδρο επιτροπής οργανωνόμενου συνεδρίου σπουδών νοτιοανατολικής Ευρώπης (σ.σ. επρόκειτο για το Β’ Διεθνές Συνέδριο Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, που είχε πραγματοποιηθεί στην Αθήνα, υπό την αιγίδα της UNESCO, από τις 7 έως τις 13 Μαΐου 1970). Στο συνέδριο αυτό για λόγους ηθικής συνέπειας δεν μπορούσε να συμμετάσχει.

Με το γράμμα, χρονολογημένο λίγες ημέρες μετά το έγγραφο (4 και 14 Φεβρουαρίου 1970· χρόνια της Χούντας), ο Πάλλας διακηρύσσει τις πνευματικές του αρχές, που αυτές ακριβώς τον υποχρεώνουν να μη συμμετάσχει στο συνέδριο. Με το γράμμα του μού είχε κοινοποιήσει και το έγγραφο. Σαφέστερα όμως εκθέτει τις ιδέες του και την τακτική που ακολούθησε το γράμμα του, που και δημοσιεύεται αμέσως πιο κάτω, προσαρμοσμένο απλώς στο μονοτονικό σύστημα.

Γράμμα της αφοσιωμένης συζύγου του κ. Ελένης Πάλλα (4.8.1995) με πληροφορεί ότι ο αξέχαστος φίλος «έφυγε ήσυχα χωρίς να το καταλάβει» και προσθέτει κάτι, που το ξέραμε ως φίλοι του, πως «είχε δοκιμάσει πολλές πικρίες στη ζωή του, όμως έμενε πάντα στωικός και μεγαλόκαρδος».

Αθήνα 12 Φεβρουαρίου 1970

Αγαπητέ μου Μανόλη,

Όπως καταλαβαίνεις, η ευθύνη για το κατάντημα του τόπου μας είναι πια επωμισμένη στους διανοουμένους του, στη λεγόμενη πνευματική «ηγεσία». Οι περιστάσεις μάς αναγκάζουν να γίνουμε, δηλαδή να κάνουμε ο καθένας μας το πρέπον και όσο ο καθένας μας μπορεί. Τι θα πουν οι επιγενησόμενοι για μας; Με το να δημοσιεύσουμε μερικές δεκάδες ή και εκατοντάδες, ακόμα και χιλιάδες σελίδες παραπάνω, τι ουσιαστικό προσφέρουμε στους νέους μας και στον τόπο μας;

Πρέπει να αγωνισθούμε για να βγει ο τόπος από τον πνευματικό μαρασμό και από την ντροπή, μέσα στην οποία εβύθισαν τους πολίτες του. Να ξεπεράσει το επίπεδο της — ας μου επιτρέψεις τον νεολογισμό (;)— υπαναπτυξίας. Να μη περιμένουμε να μας λυτρώσουν οι ξένοι, που πια όμως δεν θα είναι λύτρωση.

Αντίσταση θα κάνουμε σε κάθε ευκαιρία. Θα εφαρμόζουμε, με τα όπλα που διαθέτουμε, μια τακτική ανταρτοπολέμου. Θα χτυπάμε κάθε φορά που βρίσκουμε ευκαιρία· θα εκνευρίζουμε, θα διαλύουμε μύθους που σιγά-σιγά θα κλονίζουμε. Έτσι θα ετοιμάσουμε και τους εαυτούς μας, αλλά και τους νέους, για δεύτερες μορφές αγώνα, αν χρειαστεί.

Με το πνεύμα τούτο, ως οδηγό μου, αποφάσισα να κάνω, σε ό,τι με αφορά, το καθήκον μου, με το να απόσχω από το Συνέδριο των Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης — το Μάιο στην Αθήνα. Σου στέλνω αντίγραφο του γράμματός μου προς τον Φραγκίστα (σ.σ. τον πρόεδρο της επιτροπής του συνεδρίου). Πρέπει να αντιληφθούν οι Σύνεδροι και από μας πολλοί και όλος ο κόσμος ο ελληνικός ότι αγωνιζόμαστε. Πρέπει να απόσχουμε. Ο καθένας ας βρει τους λόγους του. Εγώ τους βρήκα —τους διατύπωσα— με τη βοήθεια διακεκριμένου δικηγόρου.

Αν συμφωνείς, ανακοίνωσε αυτές τις σκέψεις μου στους φίλους μας τους κοινούς· ακόμη και σε όποιον άλλον νομίζεις. Και ας σταθμίσει ο καθένας το χρέος του· και ας πράξει σύμφωνα με ό,τι θεωρεί εσωτερική επιταγή. 

Το πρόσωπο, που σου φέρνει τούτο το γράμμα μου, δεν ξέρει τίποτα από το περιεχόμενό του. Όχι γιατί δεν του τρέφω εμπιστοσύνη· αντίθετα. Αλλά γιατί δεν θέλω να το φέρω ενδεχομένως σε δύσκολη θέση — λόγω ειδικών συνθηκών. Αν τυχόν νομίζεις ότι πρέπει κάτι να μου γράψεις σχετικό, να μου στείλεις γράμμα σου χέρι με χέρι, γιατί η αλλολογραφία μου δεν φθάνει όλη ως εμένα. Χαιρετίσματα στην Τιτίκα.

Με πολλή αγάπη

Δημήτρης

Τελικά προσθέτω ότι ο παραλήπτης του γράμματος και του αντιγράφου του εγγράφου είχε ήδη αποφασίσει να μη συμμετάσχει και δε μετέσχε στο συνέδριο, γιατί οι ιδέες του συνέπιπταν με όσα διατύπωνε ο Πάλλας στο γράμμα του. Είχε μάλιστα (ο παραλήπτης) απολυθεί από τη Χούντα από την έδρα του στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στις 28 Ιανουαρίου 1968. Φυσικά κοινοποίησε το περιεχόμενο της επιστολής στους φίλους και τους συναδέλφους.