Φερνάν Μπρωντέλ: Η Ιστορία κάνει ένα βήμα μπρος και ένα ή δύο πίσω

— Η οικονομία διαδραματίζει έναν προνομιακό ρόλο στην αρχιτεκτονική των βιβλίων σας, στην ιστορική σας προοπτική;

— Ναι, βέβαια. Η οικονομία είναι εξαιρετική επιστήμη. Έχει τόσο προωθήσει τη θεωρία, που προσφέρει ένα δίκτυο κανόνων τους οποίους εύκολα μπορούμε να χειριστούμε όπως θέλουμε. Υπάρχουν τα γεγονότα της οικονομικής ζωής, οι κινήσεις μακράς διάρκειας, οι δομές. Όταν προσεγγίζουμε τις δομές, συλλαμβάνουμε τη μακρά διάρκεια […].

— Βλέπουμε λοιπόν πώς η οικονομία θέτει το χώρο σε κίνηση, ενώ συγχρόνως τον οριοθετεί στο βαθμό που ή ίδια κινητοποιεί τους ανθρώπους.

— Η οικονομία δεν κινητοποιεί μόνον τους ανθρώπους, τους κυβερνά. Η δράση της μοιάζει με ζωή μυστική, ασυνείδητη. Ανήκει στη δικαιοδοσία του Φρόυντ. Οι κυβερνήσεις δεν είναι οι αληθινοί κυρίαρχοι της οικονομικής ζωής. Δεν γνωρίζουν τι ακριβώς είναι μια κρίση. Και εμείς επίσης, αλλά υπερέχουμε γιατί μπορούμε να αναγνωρίσουμε την άγνοια. Στην πραγματικότητα η οικονομία θέτει τα πάντα σε αμφισβήτηση. Καταλαμβάνει όλα τα επίπεδα. Ο καπιταλισμός, λοιπόν, συγκροτεί την υπερδομή της οικονομικής ζωής που υφίσταται από πάντα, διότι στην ουσία αποτελεί την προβολή της κορυφής της κοινωνικής πυραμίδας μέσα στον τομέα της οικονομίας. Πάντοτε μια χούφτα άνθρωποι ήταν οι αληθινοί κύριοι της οικονομικής ζωής.

— Το ίδιο συμβαίνει και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης;

— Βεβαίως. Με ρώτησαν κάποτε στην ΕΣΣΔ γιατί δεν ήμουν κομμουνιστής. Απάντησα ότι το μόνο πράγμα που μου φαινόταν ότι αξίζει το τεράστιο κόστος μιας επανάστασης θα ήταν η ισότητα. Δεν πιστεύω ότι την πετύχατε, πρόσθεσα. Ο συνομιλητής μου το παραδέχτηκε χωρίς δισταγμό.

Στην Αριστερά ή τη Δεξιά, και γενικά σε όλα τα πολιτικά σχήματα, δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς ιεραρχία. Δεν πιστεύω ότι η πληροφορική θα μπορούσε να καταργήσει την κοινωνική πυραμίδα. Ο συγκεντρωτισμός θα διατηρηθεί και με τις νέες τεχνολογίες. Διατηρείται πάντοτε, παρότι οι ένοικοι της κορυφής δεν είναι πάντα οι ίδιοι.

[…]

Το κράτος, ο καπιταλισμός, ο πολιτισμός, η κοινωνία υπήρχαν από πάντα. Η κοινωνία κατασκευάζει αυτόματα την ιεραρχία της, την πυραμίδα. Η επιθυμία να την καταργήσουμε είναι ίσως χαμένος χρόνος. Και εάν η ίδια μπορούσε να αποδομηθεί, θα έδινε στον ιστορικό μια θαυμάσια ευκαιρία να την κατανοήσει.

— Γιατί θα έπρεπε να αποκεφαλίσουμε, να συνθλίψουμε την πυραμίδα;

— Δεν υποστηρίζω καθόλου αυτήν την άποψη, και έχω έναν ακόμη λόγο: πιστεύω πως θα ανασυντεθεί με άλλη μορφή. Ήμουν πάντοτε συμφιλιωμένος με την κοινωνική μου θέση. Γεννήθηκα μάλλον φτωχός, αλλά είχα πάντα την αίσθηση ότι ήμουν προνομιούχος. Δεν νιώθω, λοιπόν, προσωπικό μίσος εναντίον των 200 κυρίαρχων οικογενειών ή επιθυμία να τις καταστρέψω. Εάν επρόκειτο για την επιδίωξη του Σαρτρ, να επιτύχουμε δηλαδή μια κοινωνία όπου δεν θα υπάρχει πια εξάρτηση ανθρώπου από άνθρωπο, θα το δεχόμουν. Αλλά εάν πρόκειται να δραστηριοποιηθώ για την εγκατάσταση 200 άλλων κυρίαρχων οικογενειών, προς τι η φασαρία;

— Όλα αυτά είναι πολύ συντηρητικά.

— Όχι απολύτως. Είναι μια απλή διαπίστωση της αδυναμίας των ατόμων απέναντι στην ομάδα της οικονομικής εξουσίας που κάθε κοινωνία αναπαράγει, είτε είναι καπιταλιστική είτε όχι. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος. Και ότι η ανθρώπινη ελευθερία περιορίζεται στο δικαίωμα και το θάρρος της γνώμης. Κρίνω την ιεραρχία. Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτό μου εξασφαλίζει τεράστια ελευθερία, αλλά μου επιτρέπει να σκέπτομαι, να ζω, να κοιμάμαι ήσυχος και, κατά καιρούς, όταν σπανίως μου δίνεται η δυνατότητα, να αναλαμβάνω δράση προς την κατεύθυνση των απόψεών μου.

[…]

— Τι σημαίνει «Ιστορία – επιστήμη του ανθρώπου»;

— Ο Λυσιέν Φεβρ (σ.σ. γάλλος ιστορικός, από τους σημαντικότερους ανανεωτές της ιστοριογραφίας του 20ού αιώνα) έλεγε «Ιστορία είναι ο άνθρωπος». Όσον με αφορά, υποστηρίζω ότι Ιστορία είναι ο άνθρωπος και όλα τα υπόλοιπα. Όλα είναι Ιστορία, η γη, το κλίμα, οι γεωλογικές μετατοπίσεις… Ιστορία είναι η επιστήμη του ανθρώπου, με την προϋπόθεση ότι έχει δίπλα της όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Η Ιστορία είναι ένα εργαλείο γνώσης του ανθρώπου, αλλά όχι από μόνη της, ας γίνουμε σοβαροί!

[…]

— Πιστεύετε ότι έχετε επιτύχει;

— Και ναι και όχι. Οι άνθρωποι και τα έργα περνούν. Πάντως δεν θα μπορούσε κανείς άλλος να προσφέρει στον εαυτό του το πνευματικό θέαμα που προσέφερα εγώ: είδα από κοντά όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις πραγματικότητες της Σοβιετικής Ρωσίας, της Αμερικής, των Ινδιών, της Κίνας. Όλες αυτές οι εμπειρίες κάτω από τα μάτια μου με βοήθησαν πολύ. Και πέτυχα στην έρευνά μου, ή τουλάχιστον νιώθω ικανοποιημένος.

— Αισθάνεσθε ένας άνθρωπος μόνος;

— Ναι, μόνος διανοητικά. Με τους ανθρώπους που συνάντησα δεν ένιωθα την εγγύτητα που είχα με τον Λυσιέν Φεβρ. Η πνευματική ζωή σάς ανοίγει προς τους άλλους, αλλά ταυτόχρονα σας αναδιπλώνει στον εαυτό σας. Δεν είμαι όμως μόνος γιατί, για μένα, ζωή δεν ήταν μόνο η πνευματική ζωή. Έχω την οικογένεια, τους φίλους μου.

— Τελικά, η Ιστορία έχει κάποιο νόημα;

— Πιστεύω βαθιά στην πρόοδο των ανθρώπων, του πνεύματος και της ηθικής. Η Ιστορία όμως προχωρά όπως οι ισπανικές λιτανείες: ένα βήμα μπρος και ένα ή δύο πίσω. Κάθε πρόοδος που συντελείται θέτει νέα προβλήματα. Η εκρηκτική ανάπτυξη της υλικής ζωής συνοδεύεται για παράδειγμα από άνοδο της εγκληματικότητας. Άλλωστε, για κάθε έννοια υπάρχει και η αντίθετή της. Και οι δύο ανήκουν στις «δυναμικές δομές» της Ιστορίας. Δεν υπάρχει μόνο ο Θεός, υπάρχει και ο Διάβολος.

*Αποσπάσματα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο γάλλος ιστορικός Φερνάν Μπρωντέλ στο περιοδικό Magazine Littéraire (τεύχος 212) το Νοέμβριο του 1984 (μετάφραση – επιμέλεια Μάρθα Πύλια, πηγή: περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 92, Σεπτέμβριος 2001).

Ο ακαδημαϊκός Φερνάν Μπρωντέλ (Fernand Paul Achille Braudel), ο επονομαζόμενος πατέρας της Νέας Ιστορίας, γεννήθηκε στο Luméville-en-Ornois (στην περιοχή του ποταμού Μεύση, στη βορειοανατολική Γαλλία) στις 24 Αυγούστου 1902 και απεβίωσε στο Παρίσι στις 27 (ο θάνατός του ανακοινώθηκε την 28η) Νοεμβρίου 1985.

Η διατριβή του Μπρωντέλ «Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας» (La Méditerranée et le monde méditerranéen à l’époque de Philippe II) έμελλε να επιβάλει μια νέα, επαναστατική αντίληψη της Ιστορίας.

Το εύρος των μελετών του, οι διεθνείς συνεργασίες του και η έκδοση των πολύτομων έργων του σε πολλές γλώσσες εξασφαλίζουν στον Μπρωντέλ ηγετική θέση στη διεθνή ιστοριογραφία.