Μανόλης Ανδρόνικος: Χρόνος με πλήρωμα και πληρότητα

[…]

Όλοι ξέρουμε πως η αρχαιολογία ασχολείται με τα λείψανα του υλικού πολιτισμού παλαιών ή παλαιότατων περιόδων της ανθρώπινης ζωής· αρχίζοντας από την παλαιολιθική εποχή προχωρεί μέσα στους αιώνες και φθάνει ως τις μεταχριστιανικές εποχές. Στην έρευνά της καίριο ρόλο παίζει η ανασκαφή, η συστηματική δηλαδή και μεθοδική εκσκαφή των θέσεων όπου η γη καλύπτει λείψανα ανθρώπινων δημιουργημάτων. Πολύ συχνά τα λείψανα τούτα είναι φοβερά ακρωτηριασμένα, θεμέλια σπιτιών, κομμάτια από σκεύη, τμήματα από εργαλεία ή όπλα, από κοσμήματα και έργα τέχνης. Από όλα αυτά προσπαθεί ο αρχαιολόγος να ανασυνθέσει την ανθρώπινη ζωή και τον πολιτισμό μιας περασμένης εποχής και ενός παλαιού λαού.

Στην προσπάθειά του συναντά πολλές και ποικίλες δυσκολίες, αποκρίνεται σε κάθε λογής ερωτηματικά, θέτει και λύνει προβλήματα, άλλοτε απλά και άλλοτε περίπλοκα. Ένα βασικό ερώτημα-πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάθε αρχαιολόγος είναι το χρονολογικό. Προτού επιχειρήσει οποιαδήποτε ερμηνεία, οποιαδήποτε ανασύνθεση, οποιαδήποτε μελέτη του υλικού του, οφείλει να γνωρίζει τη χρονολογία του. Χωρίς την ένταξη του υλικού μέσα στα χρονικά σχήματα της ανθρώπινης «ιστορίας», το υλικό αυτό είναι σχεδόν άχρηστο για την επιστημονική έρευνα, και στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να προκαλέση την περιέργεια ή και τον θαυμασμό (αν είναι έργο τέχνης). Η αρχαιολογία είναι επιστήμη ιστορική, όπως λέμε σήμερα διαχρονική, ή τουλάχιστο και διαχρονική. Αυτό σημαίνει πως κινείται με ανάστροφη φορά προς το ανθρώπινο παρελθόν και είναι υποχρεωμένη να «σταθμίζει» την απέραντη χρονική διάρκεια, ορίζοντας κάθε τόσο χρονικά όρια προς τα επάνω και προς τα κάτω, δηλαδή προς το παρελθόν και προς το παρόν.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.10.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτή η προσπάθεια του αρχαιολόγου να καθορίσει τα χρονικά όρια του αντικειμένου της έρευνάς του αποτελεί βασικό και γοητευτικό πρόβλημα· ακόμα πιο πέρα τον οδηγεί —ακόμα και όταν δεν το συνειδητοποιεί— σε μια συναρπαστική φιλοσοφική ιχνηλασία, καθώς ανάγει στον χώρο των αισθητών την πιο δύσληπτη και αινιγματική έννοια, την έννοια του χρόνου, και δίνει έτσι μιαν έμπρακτη απόκριση στο απελπιστικό ερώτημα του ανθρώπινου νου για τη σημασία του και την ουσία του.

Χωρίς θεωρητικές επεξηγήσεις ο αρχαιολόγος πιστεύει και στηρίζεται στην αισθητή πραγματικότητα με τα απλά και αναντίρρητα δεδομένα. Έτσι, έχει καταλήξει στη μελέτη της «στρωματογραφίας», που σημαίνει στην ανάγνωση του υλοποιημένου χρόνου ή των υλικών επιστρώσεων των διαδοχικών εποχών. Για να το πούμε πιο απλά: κάθε περιοχή της γης που έχει κατοικηθή από ανθρώπους έχει κρατήσει σε επάλληλα στρώματα τα λείψανα των διαφόρων εποχών. Όταν λοιπόν σκάψουμε έναν κάθετο λάκκο, ως το σημείο που θα συναντήσουμε το φυσικό και αδούλευτο από ανθρώπινο χέρι έδαφος της γης, θα δούμε στα τοιχώματά του τα στρώματα που σχηματίστηκαν μέσα στους αιώνες όχι από γεωλογικές επενέργειες, αλλά από την ανθρώπινη ζωή. Μέσα στα στρώματα αυτά έχουν απομείνει τα λείψανα του ανθρώπινου πολιτισμού. Είναι λοιπόν πολύ απλό να διακρίνουμε ποια είναι τα παλαιότερα και ποια τα νεώτερα· όσα είναι βαθύτερα είναι παλαιότερα, όσα είναι υψηλότερα είναι νεώτερα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.10.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η θεωρητική αυτή διατύπωση είναι ακριβής στην απλότητά της, δεν είναι όμως αρκετή για να δείξει πόσες δυσκολίες υπάρχουν στην πράξη, δηλαδή στην αρχαιολογική ανασκαφική έρευνα. Είναι όμως αρκετή για να προχωρήσουμε στις σκέψεις μας. Ο αρχαιολόγος λοιπόν μπορεί να εξακριβώσει τη χρονική αλληλουχία των λειψάνων που αποκαλύπτει με την ανασκαφή, όχι όμως και τη χρονική διάρκεια των λειψάνων κάθε στρώματος, με την αφηρημένη μαθηματική γλώσσα, δηλαδή με αριθμητική διατύπωση ετών. Αλλά η διάρκεια μιας περιόδου, καλύτερα το πλήρωμά της, μπορεί να δηλωθή με αριθμούς; Αλλιώς: η αστρονομική διάρκεια του χρόνου εξισώνεται με την ιστορική, αυτήν δηλαδή που προσφέρει τα δεδομένα για την αρχαιολογική έρευνα; Την απάντηση δε θα την αναζητήσουμε στον φιλοσοφικό στοχασμό, αλλά στα ορατά στοιχεία της αρχαιολογίας, στους λάκκους της ανασκαφής, όπου οι αφηρημένες έννοιες του χρόνου και του πολιτισμού κρυσταλλώνονται σε αισθητές εικόνες και απτά αντικείμενα. Για την αρχαιολογική εικόνα ο αστρονομικός χρόνος δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, θέλω να πω πως η αποτύπωσή του στα αρχαιολογικά στρώματα δεν είναι ισόμοιρη με τη διάρκειά του. Η αποτύπωση του χρόνου επάνω στην κατοικημένη γη γίνεται με τρόπο απατηλό μαθηματικά, αλλά ουσιαστικό και διδακτικό· καταγράφονται και πυκνώνουν τα στρώματα, τα διογκώνουν και τα πλουτίζουν όχι οι μέρες και οι χρόνοι που διαδέχονται ασταμάτητα ο ένας τον άλλον με τάξη και μακαριότητα φυσικών φαινομένων, αλλά η ανθρώπινη δραστηριότητα, τα ανθρώπινα έργα, η ανθρώπινη δημιουργία. Στους αρχαιολογικούς λάκκους βλέπει ο φωτισμένος ερευνητής τον συγκριτικό πίνακα των εποχών ενός τόπου· την πλούσια ζωή του, την ανεξάντλητη φαντασία και την ασίγαστη δράση των ανθρώπων, που την ακολουθεί ένα ασήμαντο και μισοπεθαμένο διάστημα, ώσπου να ξανακινηθή με νέες δυνάμεις η ανθρώπινη τόλμη και παραγωγικότητα.

Ο χρόνος της αρχαιολογικής έρευνας είναι ο «γεμάτος» χρόνος, αυτός που καταγράφεται όχι με αστρονομική ακρίβεια, αλλά με πολιτιστική πληρότητα, αυτός δηλαδή που αξίζει να καταγραφή στην πορεία της ανθρωπότητας. Η απτή και ορατή εικόνα του ιστορικού χρόνου απαρτίζεται από αμέτρητα λείψανα της ανθρώπινης δημιουργίας, που μαρτυρούν το σφυγμό της ζωής· απέναντι σ’ αυτά οι στείροι αιώνες προσφέρουν εικόνα όμοια με της έρημης χώρας, την εικόνα της ανυπαρξίας. Για τον αρχαιολόγο η απλή επιβίωση των ανθρώπων επάνω στη γη ισοδυναμεί με την ανυπαρξία, ο ιστορικός χρόνος παύει να υπάρχει όταν ο ανθρώπινος νους και τα ανθρώπινα χέρια πάψουν να παράγουν και να δημιουργούν γόνιμα. Με άλλα λόγια, ο αρχαιολόγος βλέπει και εγγίζει το περιεχόμενο της ιστορίας· αυτό σημαίνει πως συλλαμβάνει αισθητά τη μεταφυσική αλήθεια του ιστορικού χρόνου, του ανθρώπινου χρόνου, αυτού που έχει πλήρωμα και πληρότητα.

*Επιφυλλίδα του Μανόλη Ανδρόνικου, που έφερε τον τίτλο «Αρχαιολογία και χρόνος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 12 Οκτωβρίου 1972.

Για το χρόνο και την αιωνιότητα έκανε λόγο ο Γιώργος Σεφέρης σε ένα από τα χθεσινά άρθρα μας, σε αυτό που αφιερώσαμε στη μνήμη του Πάνου Βαλαβάνη.

Για το χρόνο και την απέραντη χρονική διάρκεια μιλά εδώ και ο Ανδρόνικος, δίνοντας έμφαση στο χρόνο της αρχαιολογικής έρευνας, στη διάκριση μεταξύ αστρονομικού και ιστορικού χρόνου.