Όταν ο καπιταλισμός γίνεται καρέ: Τα κόμικ που «αποκαθηλώνουν» την εργασία — και «ξεγυμνώνουν» την εξουσία

Οι άνθρωποι γελούν, κλαίνε, τρώνε, κοιμούνται, αγαπούν. Κι όμως, η πιο καθοριστική πράξη της ημέρας τους δεν ανήκει σε κανένα από αυτά. Είναι η εργασία – αυτό το αδιάκοπο, σχεδόν τελετουργικό καθήκον που, στον ύστερο καπιταλισμό, μοιάζει να έχει αναχθεί σε κοσμική θεότητα.

Δεν είναι περίεργο που τα παράπονα διατρέχουν οριζόντια τον πλανήτη: υπερεντατικοποίηση, στρες, αστάθεια, απορρύθμιση. Στον δημόσιο λόγο των τελευταίων δεκαετιών κυριαρχεί η ιδέα ότι το υπάρχον οικονομικό μοντέλο δεν επιδέχεται τροποποίησης — σαν να πρόκειται για φυσικό νόμο και όχι για ιστορική επιλογή.

Όμως τα τελευταία χρόνια, μια αθόρυβη – και γι’ αυτό ίσως πιο ενοχλητική – ρωγμή εμφανίζεται: τα κόμικ που μιλούν για οικονομία, εξουσία και εκμετάλλευση.

Και για να αναφερθούμε στον πλέον ειδικό στις «ρωγμές του καπιταλισμού», ο δικηγόρος, κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Τζον Χόλογουεϊ ίσως θα το έθετε ακόμη πιο απλά: οι αλλαγές δεν ξεκινούν από τις κορυφές, αλλά από μικρές ρωγμές μέσα στην καθημερινότητα — από τις στιγμές που αρνούμαστε να συμμορφωθούμε με τις προσδοκίες του συστήματος και διεκδικούμε άλλους τρόπους ζωής.

Κάπως έτσι λειτουργούν και τα κόμικ: ως μικρές, απρόβλεπτες ρωγμές μέσα στον λόγο του καπιταλισμού, που διακόπτουν την «αυτονόητη» αφήγηση της εργασίας και ανοίγουν χώρο για άλλες προοπτικές — μικρές, αλλά ικανές, όταν συντονιστούν, να μετατοπίσουν το βλέμμα και ίσως να φέρουν μια πραγματική ρήξη.

Μικρές «δικτατορίες» σε χώρους εργασίας

Σε μια εποχή όπου η πολιτική οικονομία συχνά παρουσιάζεται ως φυσικός νόμος, ο Μάικλ Γκούντγουιν θυμίζει κάτι θεμελιώδες: η οικονομία είναι μια αφήγηση που κάποιοι γράφουν και όλοι οι υπόλοιποι υφιστάμεθα.

Στο Economix, έπειτα από χρόνια μελέτης θεωριών και ιδεών, συμπυκνώνει δύο αιώνες καπιταλιστικής ιστορίας σε εικόνες και καρέ, καταρρίπτοντας τον μύθο της ακατανόητης τεχνοκρατίας. Αρκεί μια απλή διαπίστωση: ακόμη και ο Άνταμ Σμιθ, ο κατ’ εξοχήν πατέρας του «αόρατου χεριού», είχε αντιληφθεί τη βουλιμία των ισχυρών και την επιθυμία τους να νομοθετούν υπέρ τους. Δημοκρατία στα χαρτιά, αλλά μικρές ιδιωτικές «δικτατορίες» στους χώρους εργασίας.

Η φράση του Γκούντγουιν – «αν δεν καταλάβουμε οι ίδιοι τα οικονομικά, είμαστε έρμαια κάθε τσαρλατάνου» – ηχεί σχεδόν προφητικά σήμερα, σε ένα περιβάλλον όπου η συγκέντρωση πλούτου καθορίζει θεσμούς, πολιτικές και φαντασιακές δυνατότητες. Γι’ αυτό ίσως και η επιτυχία των εικονογραφημένων διασκευών του Τομά Πικετί: το Κεφάλαιο και Ιδεολογία και η Μικρή Ιστορία της Ισότητας μετατρέπουν τεράστιους τόμους σε προσβάσιμη σκέψη.

Η βασική τους αλήθεια δεν αλλάζει: οι ανισότητες δεν είναι φυσικό φαινόμενο, αλλά ιστορική κατασκευή που μπορεί, άρα, να αποδομηθεί.

Η εργασιακή βία δεν είναι σύγχρονη εφεύρεση

Και δεν περιορίζονται εκεί. Από τη δριμεία κοινωνική σάτιρα του Μιγκέλ Μπριέβα στο Bienvenido al Mundo, μέχρι τη σχεδόν ψυχαναλυτική αλληγορία του Whistle, και από το ντοκιμαντερίστικο βλέμμα του Ντάριλ Κάνινγκχαμ πάνω στους ολιγάρχες μέχρι τη σκοτεινή οικολογική διάγνωση του Φιλίπ Σκουαρτζόνι, τα κόμικ λειτουργούν ως μικροσκόπια του συστήματος. Εκεί που ο λόγος παγώνει, η εικόνα «ραγίζει» τη σιωπή.

Ακόμη και το παλιό ιαπωνικό Kanikosen, επανεισαγόμενο ως manga, υπενθυμίζει πως η εργασιακή βία δεν είναι σύγχρονη εφεύρεση αλλά μακρά ιστορία πειθαρχίας και καταστολής: ο Τακίτζι Κομπαγιάσι το πλήρωσε με τη ζωή του το 1933, όταν η αστυνομία τον βασάνισε μέχρι θανάτου. Αλλού, το Cuando el trabajo mata (Όταν η Δουλειά Σκοτώνει) ανατέμνει, μέσω ενός και μόνο προσώπου, τη σαθρή λογική ενός συστήματος όπου η αφοσίωση μετατρέπεται σε παγίδα και η ψυχολογική κατάρρευση σε «παράπλευρη απώλεια».

Ολιγαρχία made in Silicon Valley

Ο Ντάριλ Κάνινγκχαμ, στο Elon Musk: American Oligarch, δεν ενδιαφέρεται να αναπαράγει ούτε τη δαιμονολογία ούτε την αγιογραφία που συνοδεύουν τον Μασκ. Αντιθέτως, εξετάζει τη διαδρομή του ως παράδειγμα ενός νέου τύπου ισχύος: της επιχειρηματικής ολιγαρχίας που λειτουργεί πάνω και πέρα από τους θεσμούς.

Δεν είναι η τεχνολογία που εντυπωσιάζει τον Κάνινγκχαμ — είναι η ασυμμετρία. Η δυνατότητα ενός και μόνο ιδιώτη να καθορίζει υποδομές, επικοινωνίες, ακόμη και γεωπολιτικές ισορροπίες, μέσα από δίκτυα εταιρικών συμφερόντων και διαρκώς μεταβαλλόμενες αφηγήσεις περί «καινοτομίας».

Στις σελίδες του κόμικ, η επιτυχία δεν εμφανίζεται ως θρίαμβος του ατόμου, αλλά ως το αποτέλεσμα ενός συστήματος που επιβραβεύει την ακραία συγκέντρωση πόρων — οικονομικών, τεχνολογικών, αλλά και συμβολικών. Μια μορφή συγκεντρωτικής ισχύος που δεν ελέγχεται από θεσμούς, αλλά από πρόσωπα.

Η ανοχή απέναντι σε παραβιάσεις, παρεμβάσεις και «πειραματισμούς πάνω στην κοινωνία» δεν παρουσιάζεται ως προσωπική ιδιαιτερότητα, αλλά ως χαρακτηριστικό ενός καθεστώτος στο οποίο η δημοκρατία υποχωρεί μπροστά σε ιδιωτικές αυτοκρατορίες.

Το αποτέλεσμα είναι ένα πορτρέτο όχι του Μασκ μόνο, αλλά της εποχής μας: μιας περιόδου όπου ο δημόσιος χώρος συρρικνώνεται, όχι λόγω αδυναμίας, αλλά επειδή οι νέοι ολιγάρχες τον υπερκαλύπτουν — δημιουργώντας ένα μεταδημοκρατικό πεδίο, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται σε ιδιωτικούς θύλακες ισχύος.

Κάνε μια παύση για να παρατηρήσεις

Το συμπέρασμα των δημιουργών δεν είναι ομόφωνο, αλλά συχνά συγκλίνει: το πρόβλημα δεν είναι οι εξαιρέσεις, αλλά η δομή. Η οικονομία ως πλαίσιο ζωής, η εργασία ως τοτέμ, η ασύμμετρη ισχύς ως δεδομένο. Και τα κόμικ λειτουργούν ως αντίβαρο σε αυτή την κανονικοποίηση: προτείνουν καθολικό βασικό εισόδημα, οικολογική επανεκκίνηση, θεσμική προστασία της ψυχικής υγείας. Προτείνουν, πάνω απ’ όλα, μια άσκηση επιβράδυνσης: να σταματήσεις την κούρσα για λίγο και να κοιτάξεις τον μηχανισμό.

Ο Γκούντγουιν το συνοψίζει με μια φράση που μοιάζει ταυτόχρονα απλή και πολιτικά ριζική: «Ένα κόμικ μπορεί να ανοίξει μια συζήτηση που αλλιώς θα έμενε κλειστή». Η χαμηλή «φραγή εισόδου», η δυνατότητα δημιουργίας από έναν και μόνο άνθρωπο, η δύναμη της εικόνας να εκλαϊκεύει χωρίς να προδίδει — όλα αυτά συνθέτουν ένα εργαλείο που δεν απευθύνεται απλώς σε αναγνώστες αλλά σε δυνάμει δημιουργούς.

Γιατί στο τέλος, όσο κι αν ο καπιταλισμός θεοποιεί την εργασία, οι άνθρωποι δεν ορίζονται αποκλειστικά από αυτή.

Γελούν, κλαίνε, τρώνε, κοιμούνται, αγαπούν. Και, αν έχουν λίγη τύχη —και λίγη επιμονή— βρίσκουν τον χρόνο να αναρωτηθούν γιατί δουλεύουν τόσο, για ποιον και με ποιο τίμημα.

Ένα κόμικ μπορεί να μην αλλάξει τον κόσμο.

Αλλά μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που τον βλέπουμε.

Κι αυτό, για αρχή, ίσως να αρκεί.

*Με στοιχεία από: El Pais English