Πατέρας, πατερούλης, μπαμπάς: Η πατρική μορφή σε κρίση ή σε μετάβαση;

Ο πατέρας στο παλιό αλφαβητάριο της Α’ δημοτικού, που γαλούχησε τις μεταπολεμικές γενιές –τους σημερινούς  boomers – από το 1955 ως το 1974,  είχε μουστάκι και φορούσε πουκάμισο και γραβάτα. Καθόταν στην κεφαλή του τραπεζιού και είχε ήδη ξεκινήσει να τρώει, ενώ η μητέρα ήταν όρθια και σερβίριζε. Είχε τέσσερα παιδιά – ένα από αυτά ήταν η περίφημη «Λόλα» που της μάθαιναν το «να ένα μήλο». Στριμωγμένη πλάι στα  παιδιά, η γιαγιά με το τσεμπέρι, απαραίτητη παρουσία στην διευρυμένη οικογένεια.

Οι σύγχρονοι «πατερούληδες»

Ο πατέρας σήμερα δεν θα μπορούσε παρά να είναι ριζικά διαφορετικός από το στερεότυπο των ελληνικών αναγνωστικών. Όπως διαφορετική είναι και η οικογένεια ή μάλλον οι πολλαπλές μορφές οικογένειες που συνυπάρχουν, όχι πάντα αρμονικά, ούτε απαραίτητα ισότιμα.

Κι όμως παρά τις σαρωτικές κοινωνικές αλλαγές, αναβιώνουν στη δημόσια σφαίρα και τη διεθνή πολιτική σκηνή μορφές συμβολικών «πατερούληδων». Από τον Τραμπ, που τον αποκαλούν «daddy»,  ως τον Πούτιν,  αυταρχικοί άντρες ηγέτες, στην πλειοψηφία τους λευκοί, αυτοπαρουσιάζονται ως σωτήρες των εθνών, που θα οδηγήσουν το ξεστρατισμένο ποίμνιο πίσω στο μονοπάτι των «παραδοσιακών αξιών»: Πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, και φυσικά πόλεμος.

Ο πατέρας σε κρίση ταυτότητας

Στον αντίποδα, στην καθημερινότητα των ανθρώπων, ιδίως στις νεότερες ηλικίες, η σύγχρονη πατρική μορφή απεμπολεί τα χαρακτηριστικά του εξουσιαστικού – πατέρα αφέντη. Όχι πατέρας, ούτε πατερούλης, αλλά μπαμπάς. Σε μια εποχή που άλλοι ξιφουλκούν κατά της υποτιθέμενης «woke ατζέντας» και άλλοι προσπαθούν να υπερβούν την «τοξική αρρενωπότητα», οι μπαμπάδες βιώνουν κι αυτοί τη δική τους κρίση ταυτότητας.

«Η πατρική μορφή: Σε κρίση ή σε μετάβαση;»  είναι το θέμα του φετινού, 19ου συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας (ΕΕΨΨ) που ξεκίνησε σήμερα Παρασκευή 26 Σεπτεμβρίου και ολοκληρώνεται το Σάββατο 28, στο Ευγενίδειο Ίδρυμα (Πλανητάριο).

Στο Συμπόσιο συμμετέχουν με ομιλίες τους διακεκριμένοι Έλληνες ψυχαναλυτές, μέλη της ΕΕΨΨ , αλλά και επιστήμονες από τα πεδία της Ιστορίας, της πολιτικής φιλοσοφίας και της κριτικής της λογοτεχνίας.

Ο Τραμπισμός και η τοξική αρρενωπότητα

Προσκεκλημένοι της ΕΕΨΨ είναι και δύο κορυφαίοι διεθνείς επιστήμονες: ο Αμερικανός ψυχαναλυτής και συγγραφέας Μάικλ Ντάιμοντ (Michael J. Diamond) και ο βρετανός ψυχαναλυτής και πανεπιστημιακός Κάρλ Φίλιο (Carl Figlio). Ο πρώτος έχει γράψει βιβλία για την πατρότητα, τις σχέσεις πατέρα-γιου και για την «αρρενωπότητα ως πηγή δυστυχίας» (Μasculinity and its Discontents, παράφραση του κλασικού έργου του Φρόιντ «Ο πολιτισμός ως πηγής δυστυχίας»).

Επίσης έχει ασχοληθεί και με το φαινόμενο του «Τραμπισμού», από ψυχαναλυτική σκοπιά, στο ιδιαίτερα επίκαιρο βιβλίο «Ruptures in the American Psyche». Ο Φίλιο, έχει γράψει μεταξύ άλλων το επιδραστικό βιβλίο «Rethinking the Psychanalysis of Masculinity – From Toxic to Seminal». Θέμα της ομιλίας του θα είναι «Ο πατέρας της επανορθωτικής αρρενωπότητας».

Γρηγόρης Μανιαδάκης – Πρόεδρος  ΕΕΨΨ: «Εύλογα αμφισβητείται ο πατριαρχικός πυρήνας των κοινωνιών»

Εν όψει του συμποσίου, ο πρόεδρος της ΕΕΨΨ Γρηγόρης Μανιαδάκης, ψυχίατρος ψυχαναλυτής, μιλάει για τις πραγματικές αλλά και τις συμβολικές λειτουργίες του πατέρα, σε μια ρευστή εποχή.

•  Ο τίτλος του συμποσίου είναι «Η πατρική μορφή: σε κρίση ή σε μετάβαση;». Αυθόρμητα τι θα απαντούσατε;

Ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα ερώτημα για ένα ζήτημα πολύπλοκο, που δεν επιδέχεται μια μονοσήμαντη απάντηση. Κάποιες όψεις της πατρικής μορφής, κυρίως στην παραδοσιακή της εκδοχή, βρίσκονται σε κρίση, κάποιες τελούν υπό μετάβαση, δηλαδή προς μια νέα μορφή. Παρότι το ερώτημα διατυπώνεται διαζευκτικά, η κρίση μπορεί να συνεπάγεται τη μετάβαση.

Συμβολικοί και πραγματικοί πατεράδες

•  Σε τι αναφέρεστε όταν μιλάτε για «πατρική μορφή» και όχι απλώς για τον ρόλο του πατέρα στην οικογένεια;

Η ψυχανάλυση ασχολείται κατά κύριο λόγο μέ τις εσωτερικές, αναπαραστάσεις, δηλαδή τις ψυχικές εικόνες των προσώπων, των σχέσεων, των καταστάσεων.  Η διατύπωση «πατρική μορφή» είναι μια διατύπωση που αφορά  μια διάσταση κατά κάποιο τρόπο ευρύτερη από εκείνη του πατέρα στην οικογένεια.

Αφορά την εσωτερική εικόνα που έχει κανείς για τον πατέρα, και περιλαμβάνει αδρά τόσο την εικόνα  του πραγματικού πατέρα του, όσο και για προσώπων και μορφών  που έχουν λειτουργήσει μεταφορικά  ως πατέρες για εκείνον (π.χ. δασκάλων). Η διατύπωση αφορά επίσης τον συλλογικό ψυχισμό, υπό την έννοια ότι η κοινωνική ομάδα δίνει σε κάποια εξέχοντα πρόσωπα μια πατρική ιδιότητα, πολλές φορές διαχρονική (π.χ.  Κεμάλ, ο πατέρας της νέας Τουρκίας).

Ο ρόλος του πατέρα αφορά μια λειτουργία που έχει καταρχήν σχέση με τη θέσπιση ορίων που αφορούν την είσοδο στην κοινωνική ζωή και την προστασία αυτής της εισόδου. Αυτή η λειτουργία προκύπτει από το ότι ο πατέρας είναι ο πρώτος «εκπρόσωπος» του εκτός της δυάδας μητέρας- παιδιού κόσμου. Βέβαια αυτή η λειτουργία δεν ασκείται κατ’ ανάγκη αποκλειστικά από τον πατέρα, στην ουσία ασκείται και από τους δυο γονείς. Οι δυο γονείς, θα φτιάξουν το πλαίσιο που θα οδηγήσει το παιδί από την αγκαλιά στην κοινωνία και το οποίο το παιδί θα εσωτερικεύσει ως ιδεώδη, αλλά και όρια.

Η αναχρονιστική επιστροφή του «πατέρα αφέντη»

•  Πώς θα σχολιάζετε ως ψυχαναλυτής την επιστροφή αναχρονιστικών στερεοτύπων για τον «πατέρα αφέντη», όπως προβάλλονται μέσα από μορφές αυταρχικών ηγετών;

Για πολλούς αιώνες η πατρική λειτουργία είχε συμπτυχθεί, σε ψυχικό, αλλά και θεσμικό και πραγματικό επίπεδο με την κυριαρχία του άντρα. Ο πατριαρχικός αυτός πυρήνας των κοινωνιών εύλογα αμφισβητείται εδώ και καιρό έντονα και ήδη έχει φθαρεί. Η νοσταλγία για κάποιο «παλιό καλό καιρό», για τον «πατέρα-αφέντη», που στις κοινωνίες παίρνει και τη μορφή δημοφιλίας του αυταρχισμού, θα μπορούσε να θεωρηθεί μια καταφυγή σε φαντασιώσεις και πράξεις επιθετικής παντοδυναμίας μπροστά στα άγχη που δημιουργεί η ιλιγγιωδώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, αλλά και οι ίδιες οι αποτυχίες του φθαρμένου ανδροκρατικού  τρόπου.

•  Η μορφή της οικογένειας έχει αλλάξει και αλλάζει διαρκώς – π.χ. έχουμε περισσότερες μονογονεϊκές οικογένειες, παιδιά που μεγαλώνουν με γονείς του ίδιου φύλου,(με την τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια να αναγνωρίζεται πλέον και νομικά), διαφορετικές μορφές κηδεμονίας μετά από διαζύγιο κ.λπ.   Μήπως πρέπει να αλλάξει και η αντίληψή μας για τη γονεϊκότητα;

Η πατρική λειτουργία δεν ενσαρκώνεται αποκλειστικά από ένα πρόσωπο. Αυτό μπορεί να εξηγήσει σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα της πατρικής λειτουργίας σε νέες μορφές οικογένειας. Ωστόσο  θα ήταν παρακινδυνευμένο να υποστηρίξει κανείς πως οι κοινωνικής και  πολιτισμικής  προέλευσης λειτουργίες μπορούν να καταργήσουν πλήρως τη βιολογική, δηλαδή σωματική αρχή του βιώματος – που ξεκινάει ήδη από την ενδομήτρια ζωή. Κάτι τέτοιο θα παρέπεμπε σε μια ταυτότητα αποκλειστικά κοινωνική, αποκομμένη από το σωματικό βίωμα.

Η μετάβαση δεν είναι εύκολη

•  Ακούμε συνεχώς για κρίση του δημογραφικού, ότι τα νέα ζευγάρια δεν κάνουν παιδιά κ.λπ. Συνήθως η πίεση για τεκνοποίηση αλλά και για την ανατροφή του παιδιού πέφτει πρωτίστως στη γυναίκα. Είτε μιλάμε για το «βιολογικό ρολόι» είτε για τον συνδυασμό καριέρας-μητρότητας. Πώς επηρεάζεται η μορφή του πατέρα;

Φαίνεται πως τελευταία, στο πλαίσιο και της παρακμής του πατριαρχικού τρόπου, οι πατέρες ασχολούνται με τη σωματική φροντίδα των παιδιών τους και παίζουν μαζί τους περισσότερο από όσο παλιά. Αυτό θα μπορούσε να μας κάνει να σκεφτούμε μια δυνητική μετάβαση προς έναν πατέρα που δεν θα οχυρώνεται πίσω από κάποια «φαλλική» ισχύ, αλλά μπορεί να είναι πιο εξοικειωμένος τόσο με τη μητρική πλευρά της σχέσης με το παιδί, όσο και με το ευάλωτο στοιχείο μέσα του.

• Πώς θα βλέπατε ως ψυχαναλυτής μια θετική αλλαγή στη μορφή του πατέρα, με πιο σύγχρονα χαρακτηριστικά;

Ασφαλώς ως μετάβαση προς την κατεύθυνση που περιέγραψα στην πιο πάνω ερώτηση. Θα προσέθετα, ότι στην αβεβαιότητα του σύγχρονου κόσμου ο πατέρας χρειάζεται να ανεχθεί την αβεβαιότητα και να θέτει υπό επερώτηση τις σιγουριές του, παραμένοντας μαζί σταθερός στην ανάγκη της προστασίας της ζωής, του ζευγαριού που συναποτελεί με τη μητέρα  και των ευάλωτων – των παιδιών. Κάτι όχι εύκολο.

Το πρόγραμμα του Συμποσίου ΕΔΩ