Χατζηανέστης: «Είμαι κατηγορούμενος. Έστω! Φοβούμαι όμως ότι θα ευρεθώ κατήγορος!»

Στην τελευταία σελίδα του φύλλου του «Ελευθέρου Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Παρασκευή 26 Αυγούστου 1922, εν μέσω πληθώρας άλλων ειδήσεων σχετικών με τις τραγικές εξελίξεις στη Μικρασία, αναγράφονταν τα εξής:

Άφιξις του Χατζηανέστη

Έφθασε χθες δι’ αντιτορπιλλικού εκ Σμύρνης ο τέως Αρχιστράτηγος κ. Χατζηανέστης, φέρων πολιτικήν ενδυμασίαν. Ο κ. Χατζηανέστης κατηυθύνθη εις την εν Νέω Φαλήρω οικίαν του. 

Η Κυβέρνησις εχορήγησεν εις τον Στρατηγόν δίμηνον άδειαν διά το εξωτερικόν.

Όπως πληροφορούμαστε από το φύλλο του «Ελευθέρου Βήματος» της 28ης Αυγούστου 1922, ο Γεώργιος Χατζηανέστης, αμέσως σχεδόν μετά την επιστροφή του στην πατρίδα, τη νύχτα της 26ης Αυγούστου, «ειδοποίησε διά μιας χειρογράφου δηλώσεώς του σταλείσης προς όλας τας εφημερίδας ότι είνε πρόθυμος να ομιλήση, να λογοδοτήση, να φωτίση. Και οι δημοσιογράφοι έσπευσαν αμέσως διά ν’ ακούσουν τον ηττημένον. Πολλές φορές ένας ηττημένος ακούεται με περισσότερον ενδιαφέρον από ένα νικητήν».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.8.1922, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο σχετικό πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας, που έφερε τον τίτλο «Ο τέως Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης εξιστορών συντόμως την μικρασιατικήν ήτταν» και τον υπότιτλο «Αι περίφημοι δηλώσεις του προς τους δημοσιογράφους», αναφέρονταν τα εξής:

«Ο Χατζηανέστης! Ιδού ο άνθρωπος του Ελληνικού Βατερλώ της Μικράς Ασίας προς το οποίον ολόκληρος η Ελλάς έχει εστραμμένον το βλέμμα επιτιμητικώς βλοσυρόν. Εις τας τραγικάς του στιγμάς ένας Λαός ευέξαπτος μάλιστα και θερμόαιμος όπως ο Ελληνικός δεν δέχεται να συζητήση, ν’ ακούση, να κρίνη. Βλέπει τα γεγονότα και επικρίνει. Φωνή λαού, φωνή Θεού! Ενδέχεται ο Χατζηανέστης να είνε αθώος, εντελώς αθώος των σφαλμάτων και της συμφοράς η οποία του αποδίδεται. Ο Λαός όμως σήμερον τον θέλει κατηγορούμενον, ένοχον. Με συνεσφιγμένην την καρδίαν και δακρυσμένα τα μάτια ο Ελληνικός Λαός στρέφεται αγριωπός προς τον τέως Αρχιστράτηγον. Του καταλογίζει την ήτταν και τον θεωρεί συνυπεύθυνον τής διά κοινής βοής πεσούσης ήδη Κυβερνήσεως. Αλλ’ ο Χατζηανέστης δεν εννοεί να μένη αναπολόγητος εις την στάσιν του κατηγορουμένου. Παρ’ όλον ότι ο ουρανός είνε κατάμαυρος από το λαϊκόν πένθος διά την συμφοράν της Μικράς Ασίας (σ.σ. ήδη από το Σάββατο 27 Αυγούστου οι πρώτοι τσέτες είχαν εισέλθει στη Σμύρνη και ο Νουρεντίν πασάς, ορκισμένος εχθρός του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου και απηνής διώκτης του ελληνισμού, είχε αναλάβει τη διοίκηση της πόλης), παρ’ όλον ότι τα συσσωρευθέντα νέφη των ευθυνών όλων των υπαιτίων απειλούν έκρηξιν της λαϊκής θυέλλης και της λαϊκής οργής, ο Χατζηανέστης θέλει ν’ απολογηθή.

Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ/Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Τον στενοχωρεί, τον πιέζει, τον θανατώνει η λαϊκή πίεσις και η λαϊκή δυσφορία. Είνε ο άνθρωπος ο οποίος, ενώ το πλοίον εναυάγησεν εν μέσω του ωκεανού και οι άστοχοι κυβερνήται του εγκατέλειψαν τους ναυαγούς απληροφορήτους διά την απρόοπτον ταχύτητα της καταστροφής, θέλει να ομιλήση, ν’ αποκαλύψη. Ας απειλούν τα κύματα, ας εξυψούνται μέχρι τρίτου ουρανού αι φωναί των πνιγομένων και η οργή των διασωθέντων επί των λέμβων. Αυτός θέλει να ομιλήση. Να τον ακούσωμεν; Ναι. Ας τον ακούσωμεν. Δι’ όσων λέγει ρίπτεται μία ακτίς φωτός εις το σκότος μέσω του οποίου παίζεται η μεγάλη, η αφαντάστως μεγάλη Εθνική τραγωδία.

Μία μετά μεσάνυκτα εις το Ν. Φάληρον. Η κίνησις έχει νεκρωθή. Τα ολίγα μαγαζιά που μένουν ανοικτά σπεύδουν να κλείσουν. Ούτε ένας διαβάτης εις τους δρόμους. Η θάλασσα βωβή λάμπει εις το βάθος χρυσωμένη από το φεγγάρι που αρχίζει να δύη. Η βίλλα του Χατζηανέστη είνε εμπρός εις την θάλασσαν, ολίγον εκείθεν του «Ακταίου», και υψούται επιβλητική, ολόμαυρη, σκοτεινή. Ένα μικρόν φως τρεμοσβήνει μόνον και αμυδρά διακρίνεται η λάμψις του από τις μισοκλεισμένες γρίλιες ενός παραθύρου. Αγρυπνεί άραγε ο τέως Αρχιστράτηγος; Ίσως. Ο δημοσιογράφος είνε υποχρεωμένος ν’ αποφασίζη αμέσως. Και η απόφασις λαμβάνεται. Εάν ο τέως Αρχιστράτηγος κοιμάται, πρέπει να ξυπνήση. Διάβολε! Όταν εκάλει τους δημοσιογράφους έπρεπε να είχεν υπ’ όψιν του ότι είνε άνθρωποι οι οποίοι δεν επιτρέπεται εις την εξάσκησιν του επαγγέλματός των να τηρούν και τόσον πολύ τους τύπους… Κρούεται λοιπόν η εξώπορτα. Πείσμονα και επανειλημμένως. Μία γυναικεία φωνή ακούεται έπειτα από μερικά δευτερόλεπτα, ερωτώσα με φωνήν κάπως ανήσυχον:

— Ποίος είνε;

— Οι δημοσιογράφοι! Συγγνώμην διά την ανησυχίαν, αλλά ήρθαμε!

— Μα… τώρα;

— Ο Στρατηγός μάς εκάλεσε χωρίς να ορίση την ώραν. Ιδού λοιπόν ότι ήρθαμε!

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.8.1922, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο διάλογος έχει ήδη ακουσθή από τον αγρυπνούντα Στρατηγόν και η διαταγή να γίνωμεν δεκτοί, όσοι δημοσιογράφοι εν τω μεταξύ είχομεν φθάσει εις την βίλλαν, δίδεται και εκτελείται αμέσως. Δεν προσέχω την πολυτελή και βαρείαν επίπλωσιν της βίλλας. Προσέχω τον «ηττημένον». Θέλω να διακρίνω, να ψυχολογήσω, να διαισθανθώ εκείνα τα οποία θέλει να πη. Το βλέμμα του είνε ταραγμένον και ανήσυχον. Προδίδει άραγε την κατάστασιν της ψυχής; Ίσως ναι, ίσως όχι, διότι ο Χατζηανέστης, πλην των συνήθων εις αυτόν νευρικών κινήσεων, διατηρεί μίαν αξιοπρεπή ηρεμίαν. Αγωνίζεται να την παρουσιάση ή είνε απόρροια ηρέμου συνειδήσεως; Ίσως τα μάτια του Στρατηγού είνε κόκκινα και υγρά…

Μας δέχεται ευγενώς εις μίαν μεγάλην αίθουσαν, φωτιζομένην πλουσίως. Λαμβάνει θέσιν εις ένα μεγάλο τραπέζι. Ένθεν κι’ ένθεν κάθηνται οι δημοσιογράφοι. Κρατεί εις τα χέρια του μίαν δέσμην δακτυλογραφημένων εγγράφων. Ρίπτω ένα αστραπιαίον επ’ αυτών βλέμμα και αντιλαμβάνομαι ότι δεν πρόκειται περί πρωτοτύπου. Διακρίνω καθαρά εις το τέλος: «Διά την ακρίβειαν της αντιγραφής Χατζηανέστης». Είνε λοιπόν αντίγραφα. Και θα είνε ασφαλώς τα σχετικά με τας τελευταίας επιχειρήσεις έγγραφα.

— Κύριοι, αρχίζει ο Στρατηγός, έφθασα από την Σμύρνην. Εδιάβασα τας εφημερίδας. Γίνεται προσπάθεια ν’ αποδοθή η ευθύνη της καταστάσεως εις εμέ. Θα εδεχόμην να γίνω το θύμα μιας τοιαύτης αντιλήψεως εάν επρόκειτο να σωθή η Ελλάς. Αλλά δυστυχώς δεν έχουν ούτω τα πράγματα. Επιθυμώ να διαφωτίσω τον τύπον και δι’ αυτό τον προσεκάλεσα. Είνε άλλη η κατάστασις, κύριοι, και άλλα τα αίτια τα δημιουργήσαντα αυτήν. Δεν είνε τα πράγματα όπως γράφωνται εις τας εφημερίδας. Δεν τας κατηγορώ. Νομίζω όμως ότι πρέπει να ομιλήσω. Άλλως τε, εάν δεν ομιλήσω εγώ, θα ομιλήσουν αυτά εδώ τα έγγραφα, θα ομιλήση η ιστορία. Θα ομιλήσουν οι εκθέσεις των Στρατηγών, των Μεράρχων, των Σωματαρχών.

(Λογοκρισία)

Και ο Στρατηγός ομιλεί με ταχύτητα και νευρικότητα. Εις τα λεγόμενά του διαφαίνεται ένας πόνος βαθύς, ένα άλγος, κάποιο παράπονον. Δεν τηρεί συνοχήν. Πετάγεται από θέματος εις θέμα. Χειρονομεί νευρικά. Κυττάζει τους επισκέπτας δημοσιογράφους κατάματα με περιέργειαν. Ζητεί να διακρίνη εάν επικροτούν ό,τι λέγει. Είνε η πρώτη έκκλησις την οποίαν η συνείδησίς του κάμνει προς την Κοινήν Γνώμην. Οι δημοσιογράφοι όμως τηρούν στάσιν Ρωμαίων Συγκλητικών. Είνε μαρμάρινοι. Ακούουν μόνον μετά προσοχής, συγκρατούντες και αυτήν την αναπνοήν των. Και —ας μου το συγχωρήση ο τέως Αρχιστράτηγος— φαίνεται ότι μάλλον δεν συμφωνούν…

Ο κ. Χατζηανέστης συνεχίζει. Αφηγείται πότε ήρχισεν η επίθεσις. Την πρωίαν της 13ης Αυγούστου — ας είνε κατηραμένη ημέρα. Του την ανήγγειλεν ο Τρικούπης (σ.σ. διοικητής του Α’ Σώματος Στρατού) μ’ ένα ολιγόλογον τηλεγράφημα: «Επίθεσις ήρξατο!»

(Λογοκρισία)

Αι πρώται ειδήσεις είνε δυσμενείς. Ο Τρικούπης τηλεγραφεί ότι εχάσαμεν ωρισμένας οχυράς θέσεις. Ο Χατζηανέστης διατάσσει ν’ ανακαταληφθούν πάση θυσία. Διενεργείται αντεπίθεσις και αι θέσεις ανακαταλαμβάνονται. Η ανακατάληψις των θέσεων αυτών —τονίζει ο αφηγούμενος τέως Αρχιστράτηγος— είνε το τελευταίον πολεμικόν κατώρθωμα του στρατού μας εν Μ. Ασία. Από την μεσημβρίαν της 14ης Αυγούστου τ’ αγγέλματα της διεξαγομένης μάχης του Αφιόν-Καραχισάρ είνε αλλεπαλλήλως δυσάρεστα. Ο Στρατηγός τ’ αφηγείται, αλλ’ ο πόνος όλων μας είνε τόσον βαθύς, ώστε αντιπαρέρχομαι των αφηγήσεων αυτών με υγρόν το βλέμμα. Με θλίβει διότι τα ήκουσα, θρηνώ διότι τα ενθυμούμαι. Δεν θέλω να τα πιστεύσω.

(Λογοκρισία)

— Ήδη επρόκειτο, ακριβώς την ημέραν της ενάρξεως της επιθέσεως, να έλθω εις τας Αθήνας με πλήρως εκπεπονημένον το σχέδιον της συμπτύξεως. Και είχον λάβει την απόφασιν να δηλώσω ρητώς και κατηγορηματικώς εις την Κυβέρνησιν: «Ή εγκρίνεις το σχέδιον της συμπτύξεως ή εγώ δεν επιστρέφω εις την θέσιν μου».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 28.8.1922, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ» (σ.σ. ο «ωχρός άνθρωπος των Πατρών» είναι ο Δημήτριος Γούναρης)

(Λογοκρισία)

Εις το σημείον αυτό ο Στρατηγός ερωτάται:

— Ο κ. Στεργιάδης συνεφώνει μαζύ σας εις την ιδέαν της συμπτύξεως;

— Απολύτως! απαντά ο Στρατηγός. Δι’ αυτόν ακριβώς τον λόγον ανέβαλε και την δημοσίευσιν των Διαταγμάτων της Αυτοδιοικήσεως. Ανέμενε να ίδη εάν θα ενέκρινεν ή όχι η Κυβέρνησις το σχέδιόν μου.

Έπειτα, μετά μικράν, στιγμιαίαν ανάπαυλαν, ο Στρατηγός συνεχίζει: Πώς αντιμετώπισε τα επελθόντα ραγδαία γεγονότα, ποίας διαταγάς εξέδωσε, ποίας συνεννοήσεις διεξήγαγε με τους Στρατηγούς. Εξαίρει την ανδρείαν των Σωματαρχών, από την διαγωγήν των οποίων δηλοί ότι έμεινεν ικανοποιημένος. Ομιλεί καλώς διά τον Τρικούπην, εξαίρει την δράσιν του «συνδέσμου» Στρατηγείου και Στρατιάς ταγματάρχου κ. Παναγάκου. Έπειτα αναγινώσκει τας τηλεγραφικάς του προς την Κυβέρνησιν αναφοράς. Δεν αποκρύπτει εις αυτάς απολύτως τίποτε εκ των γεγονότων και αφίνει να εκχύνεται εις αυτάς ολόκληρος η θλίψις και η απελπισία η οποία τον είχε πλέον καταλάβει μετά την τετάρτην ημέραν της επιθέσεως. Η τραγωδία της Μ. Ασίας είνε αφαντάστως μεγάλη.

Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ/Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Δεν διστάζει να ομολογήση τούτο και αφηγούμενος τας λεπτομερείας της τονίζει ότι είνε ζήτημα εάν η διεθνής στρατιωτική ιστορία έχει να παρουσιάση παρόμοιον φαινόμενον στρατού υποχωρούντος χωρίς εν τοσούτω να είνε ηττημένος στρατηγικώς. Ερωτώμενος ο Στρατηγός απαντά ότι την επίθεσιν διηύθυνεν ο Τούρκος Στρατηγός Νουρεντίν βέης και ουχί ο Κεμάλ. Προχωρών αποκαλύπτει ότι δις υπό αυστηρόν ινκόγνιτο ήλθεν εις τας Αθήνας και εζήτησε να λυθή το ζήτημα των νηοψιών.

(Λογοκρισία)

Αναφέρει ότι τρεις ημέρας προ της επιθέσεως ετηλεγράφησεν εις το υπουργείον των Στρατιωτικών, ζητών όπως λυθή το ζήτημα της ενισχύσεως του μετώπου δι’ αεροπόρων, υποδεικνύων ότι η έλλειψις αυτών ενδέχεται —όπως συνέβη— να γίνη πρόξενος συμφοράς, διότι αι εχθρικαί μετακινήσεις ηγνοούντο τελευταίως, και τέλος ομιλεί πώς ειργάσθη κατά τού εν Σμύρνη «Κουραμπιεδισμού» (σ.σ. μαλθακότητας, νωθρότητας, αβουλίας) και διά την εμπέδωσιν της πειθαρχίας.

Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ/Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

(Λογοκρισία)

Επισφραγίζων ο τέως Αρχιστράτηγος τας αφηγήσεις του ετόνισεν:

— Είμαι κατηγορούμενος. Έστω! Φοβούμαι όμως ότι θα ευρεθώ κατήγορος! Ας διατάξουν εκείνοι οι οποίοι με κατηγορούν ανακρίσεις. Αλλ’ όχι! Τας ανακρίσεις θα τας ζητήσω εγώ. Τα έγγραφα ομιλούν.

Και εκίνησεν επιδεικτικώς τον φάκελλον των εγγράφων.

Ο Στρατηγός είχεν ομιλήσει επί δίωρον. Ήτο πλέον αργά. Ο θάνατος του Στρατηγού Δημαρά, τον οποίον μας είχεν αποκαλύψει, είχεν εντείνει την θλίψιν όλων όσοι ηκούαμεν τον απολογούμενον.

Ηγέρθημεν και εκαληνυκτίσαμεν τον Στρατηγόν, ευχαριστήσαντες δι’ όσα μας είχεν είπει. Ουδείς όμως προέβη εις καμμίαν άλλην δήλωσιν.

Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ/Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

(Λογοκρισία)

Κακός οιωνός… Είνε γεγονός ότι οι δημοσιογράφοι εκπροσωπούν την Δημοσίαν συνείδησιν. Και διατί να το αποκρύψω; Η Κοινή Γνώμη, η Ελλάς, είνε αποφασισμένη να φανή αυστηρά, να μη συγχωρήση τον «ηττημένον» της. Είδεν το αποτέλεσμα. Τα αίτια; Ου… τα αίτια είνε διά τους φιλοσόφους. Το πολύ να χρησιμεύσουν διά τους ιστορικούς…

Ν. Ευστρ.

Ο Γεώργιος Χατζηανέστης (1863-1922), ο αποκληθείς και «Αρχιστράτηγος της ήττης», έμελλε να εκτελεστεί διά τουφεκισμού (μαζί με τους Θεοτόκη, Μπαλτατζή, Στράτο, Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη, τους υπόλοιπους πρωταγωνιστές της ιστορικής Δίκης των Εξ) στις 15 Νοεμβρίου 1922 ως κύριος υπαίτιος –από στρατιωτικής απόψεως– για την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου στη Μικρά Ασία και την επακολουθήσασα σχεδόν ολοσχερή διάλυση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που μάχονταν εκεί.

Περίπου έξι μήνες νωρίτερα, το Μάιο του 1922, είχε διαδεχτεί τον αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα στην εξόχως τιμητική θέση του Αρχηγού της Στρατιάς Μικράς Ασίας, μέσα σε εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες από πολιτικής και στρατιωτικής απόψεως.

Ο Χατζηανέστης (σ.σ. απαντά και ως Χατζανέστης) είχε αποδεχτεί το διορισμό του, μολονότι ο ίδιος είχε δηλώσει ότι «συνήθως οι μεγάλοι ιατροί καλούνται όταν ο ασθενής είναι ήδη ετοιμοθάνατος, διό και ούτοι ουδέν περί της σωτηρίας του δύνανται να πράξουν».

*Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» (Χανιά).