«Για κάθε αφήγηση υπάρχουν αντιαφηγήσεις»: ξαναγυρίζοντας στον Έντουαρντ Σαΐντ

Όταν ο συγγραφέας Χάρι Κούνζρου γράφει για τις τρεις δεκαετίες από την πρώτη έκδοση του «Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός» του Έντουαρντ Σαΐντ, γράφει για ένα κομβικό βιβλίο στη μεγάλη έρευνα του οριενταλισμού. Πρόκειται μάλιστα για την κατάθεση ενός Βρετανού μυθιστοριογράφου, ινδικής καταγωγής, για έναν αμερικανοπαλαιστίνιο κριτικό λογοτεχνίας και πολιτικό ακτιβιστή, η επιδραστικότητα του οποίου έχει αντίκτυπο έως τις μέρες μας.

Στο «Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός» (εκδ. Νεφέλη, 1996, μτφ. Βανέσα Λάππα) ο Σαΐντ πήγε ένα βήμα παρακάτω την αναζήτησή του για τον οριενταλισμό -τη διαστρεβλωμένη αντίληψη της Δύσης για τον «άλλο» της Ανατολής- εστιάζοντας σε μια μορφή τέχνης με μεγάλη απήχηση σε εξουσιαζόμενους και υποτελείς: το μυθιστόρημα. Τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού, καθώς οι δυτικές δυνάμεις έχτιζαν αυτοκρατορίες από την Αυστραλία έως την Καραϊβική, οι δυτικοί καλλιτέχνες δημιούργησαν αριστουργήματα από το «Μάνσφιλντ Παρκ» μέχρι την «Καρδιά του σκότους» και την «Αΐντα» (όπερα). Ωστόσο, οι περισσότεροι πολιτιστικοί κριτικοί συνήθιζαν να βλέπουν αυτά τα φαινόμενα ξεχωριστά. Ο Σαΐντ τα εξετάζει παράλληλα με έργα συγγραφέων όπως ο Γέιτς, ο Τσίνουα Ατσέμπε και ο Σάλμαν Ρουσντί για να δείξει πώς οι υποταγμένοι παρήγαγαν τη δική τους κουλτούρα αντιπολίτευσης και αντίστασης.

Το μυθιστόρημα, γράφει με τη σειρά του ο Κούνζρου στην εισαγωγή της επανέκδοσης του «Culture and imperialism» (Vintage) και στο lithub.com, «δεν είναι ούτε διαφανής έκφραση ταξικής ιδεολογίας ούτε εργαλείο άσκησης εξουσίας. Ο πρωταρχικός του σκοπός δεν είναι να ελέγχει τους ανθρώπους ή να συσσωρεύει δύναμη, παρά μόνο σταδιακά, με τη μορφή ενός λογοτεχνικού Κανόνα που αποκλείει άλλα έργα». Ωστόσο, τα μυθιστορήματα «συμμετέχουν, αποτελούν μέρος, συμβάλλουν σε μια εξαιρετικά αργή πολιτική που διευκρινίζει, ενισχύει, ίσως και περιστασιακά προωθεί αντιλήψεις και στάσεις για… τον κόσμο». Γι’ αυτό και στις μέρες μας, συνεχίζει ο Κούνζρου, έχει νόημα να διαβάζουμε τα έργα της περιφέρειας μαζί με εκείνα των μητροπόλεων, τους ισχυρισμούς των αποικιοκρατών έναντι των αποίκων και τη δομική εξάρτηση του δυτικού Κανόνα με όσα βιβλία έχουν μείνει έξω από αυτόν. Για κάθε αφήγηση υπάρχουν αντιαφηγήσεις και οι ουσιαστικές ερμηνείες του πολιτισμού προκύπτουν από μια ανάλυση εντάσεων και αντιφάσεων».

Ο Σαΐντ δεν μπορούσε παρά να συμμετάσχει στον πολιτιστικό πόλεμο της εποχής του. Η θέση του ως Παλαιστίνιου Αμερικανού την καθιστούσε αναπόφευκτη. Η πρώτη ιντιφάντα ξεκίνησε το 1987 και οι προσπάθειές του να ερμηνεύσει την παλαιστινιακή θέση για το ακροατήριό του εσκεμμένα παρερμηνεύτηκαν ως άκριτη υπεράσπιση. Τέτοιες επιθέσεις ήταν οδυνηρές για έναν άνθρωπο που επέμενε ότι δεν έγραφε από «αναδρομική μνησικακία» αλλά από «ενισχυμένη ανάγκη να ανακαλύψει συνδέσεις και ταυτίσεις», από την παρόρμηση να οικοδομήσει αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν αντιπαγκοσμιοποίηση. Μαζί με την παραφροσύνη του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας, εξάλλου, κατέφτασε και η εντατικοποίηση του οριενταλιστικού λόγου για τον οποίο ο Σαΐντ προετοίμαζε από καιρό. «Μετά την Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος ήταν δύσκολο να σκεφτείς πώς ο άψογα ντυμένος λάτρης της όπερας, ο κοσμικός καθηγητής της Ivy League με πίστη στην προτεσταντική παράδοση, θα γινόταν ένας αποδεκτός “κακός” στον πολιτισμικό πόλεμο της Δεξιάς. Ο ίδιος ο κοσμοπολιτισμός του, η αποτυχία του να συμμορφωθεί με τα οριενταλιστικά στερεότυπα, συνέβαλαν επίσης στις καταγγελίες εις βάρος του».

Κεντρικός ισχυρισμός του στο «Κουλτούρα και ιμπεριαλισμός» είναι ότι «ο χάρτης του κόσμου δεν έχει θεϊκά ή δογματικά εγκεκριμένους χώρους, αλήθειες ή προνόμια. Ωστόσο, μπορούμε να μιλάμε για κατασκευασμένες και αλληλοεξαρτώμενες ιστορίες που είναι θεμελιωδώς γνωστές». Τριάντα χρόνια μετά… τα ισχυρά συμφέροντα εξακολουθούν να εξουσιοδοτούν τον εαυτό τους μέσω διαφόρων μορφών συστηματικού ολοκληρωτισμού είτε υπό το πρόσημο του τεχνοκρατικού ορθολογισμού και του θεϊκού δικαιώματος. Η ιδέα μιας τοπικής, ρεαλιστικής και εντοπισμένης στον χώρο ανάλυσης του κόσμου εξακολουθεί να έχει πολλούς εχθρούς, όπως και το εγχείρημα της παλαιστινιακής ιθαγένειας, που βρίσκεται στον πυρήνα του έργου του Σαΐντ. Όπως έγραψε ο μεγάλος Παλαιστίνιος ποιητής Μαχμούντ Νταργουΐς: “Αν το παρελθόν είναι μόνο μια εμπειρία / βγάλτε από το μέλλον νόημα και όραμα / Αφήστε μας να φύγουμε». Ως προς αυτό, είναι ακόμα σύγχρονος μας».