Σολζενίτσιν: Θύμα της συνήθειας

Στις 11 Δεκεμβρίου 1918 γεννήθηκε στην πόλη Kislovodsk της νοτιοδυτικής Ρωσίας, στις βόρειες υπώρειες του Καυκάσου, ο νομπελίστας ρώσος συγγραφέας Αλεξάντρ Ισάγιεβιτς Σολζενίτσιν, εμβληματική προσωπικότητα της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας.

Στο μυθιστόρημά του «Μια Ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς», συγγραφικό έργο μείζονος πολιτικής σημασίας, που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 1962, ο Σολζενίτσιν μεταφέρει τις προσωπικές εμπειρίες του από τα διαβόητα σταλινικά γκουλάγκ. Σε ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας του ανελεύθερου σοβιετικού καθεστώτος, ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ο ρώσος αγρότης Ιβάν Ντενίσοβιτς Σούχοφ, πασχίζει να διατηρήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την εσωτερική ελευθερία του μέσα στις απάνθρωπες συνθήκες του στρατοπέδου.

Ο Σολζενίτσιν είχε συλληφθεί από τις σοβιετικές Αρχές εξαιτίας της κριτικής που είχε ασκήσει στον Στάλιν ενόσω αλληλογραφούσε και είχε καταδικαστεί σε οκτώ χρόνια καταναγκαστικής εργασίας και μόνιμη εξορία.

Το 1969 η Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων απέβαλε τον Σολζενίτσιν χωρίς να του δοθεί η δυνατότητα ακρόασης, γεγονός που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στους κόλπους των διανοουμένων της Δύσης.

Το 1970 ο Σολζενίτσιν τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας.

Το Δεκέμβριο του 1973 εκδόθηκε στο Παρίσι το πρώτο μέρος του άλλου μνημειώδους συγγραφικού έργου του, που φέρει τον τίτλο «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ».

Το Φεβρουάριο του 1974, αφού προηγήθηκε η σύλληψή του από τις σοβιετικές Αρχές και η αφαίρεση της ιθαγένειάς του κατόπιν διατάγματος του Ανωτάτου Σοβιέτ, ο Σολζενίτσιν απελάθηκε από τη Σοβιετική Ένωση και υποχρεώθηκε να καταφύγει στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Επέστρεψε στην πατρίδα του το 1994, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Ο Αλεξάντρ Ισάγεβιτς Σολζενίτσιν έφυγε από τη ζωή στις 3 Αυγούστου 2008, στο Troitse-Lykovo, πλησίον της Μόσχας.

Στο πρωτοσέλιδο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Τετάρτη 27 Φεβρουαρίου 1974 υπήρχε μια επιφυλλίδα του Άγγελου Τερζάκη αφιερωμένη στον Σολζενίτσιν, ο οποίος είχε απελαθεί πρόσφατα από τη χώρα του. Ο τίτλος του έξοχου κειμένου του Τερζάκη ήταν ο ακόλουθος: «Στεφάνια για ήρωες και θύματα».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 27.2.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Τερζάκης, πνεύμα ανήσυχο, άνθρωπος με άγρυπνη συνείδηση και βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό, έγραφε τα ακόλουθα:

Πριν πούμε τα λίγα που έχουμε να πούμε για το θέμα Σολζενίτσιν, είναι αυτονόητο πως χρωστάμε μιαν εξήγηση: γιατί αφήσαμε να περάσει ένα ολόκληρο δεκαπενθήμερο από την εντυπωσιακή είδηση της πρώτης στιγμής. Αλλά τώρα που επιχειρώ να διατυπώσω  την εξήγηση, βλέπω πως αυτή ίσα-ίσα περιέχει και το κύριο θέμα μου.

Με την ακόλουθη έννοια. Στο πρόσωπο του Σολζενίτσιν έγινε κάτι όχι συνηθισμένο για τα Γράμματα: ένας συγγραφέας αξιώθηκε ξαφνικά να υψωθεί σε σύμβολο παγκόσμιο σχεδόν. Ο Τύπος τού αφιέρωσε στήλες πολλές στις πρώτες του σελίδες με τίτλους πελώριους, φωτογραφίες εντυπωσιακές, τα τηλεοπτικά συνεργεία έτρεξαν πάνοπλα επί τόπου, τα ραδιόφωνα ήχησαν, δονήθηκαν, τα κινηματογραφικά επίκαιρα θα προβάλλουν για κάμποσες βραδιές τον ερχομό του Ρώσου συγγραφέα στον δυτικό κόσμο. Το φαινόμενο είναι τόσο απροσδόκητο όσο και φυσικό. Απροσδόκητο γιατί το πνεύμα δεν έχει συνηθίσει να δέχεται, τουλάχιστον ανοργάνωτα, καταιονίσεις τέτοιες της δημόσιας λατρείας. Φυσικό γιατί η προετοιμασία που είχε προηγηθεί, με τη διαμάχη πνευματικού εργάτη – εξουσίας (και τι εξουσίας!) έκανε τον κόσμο να παρακολουθεί από καιρό με κρατημένη ανάσα. Είταν λοιπόν τόσο πιθανό να ξεσπάσει κάτι γύρω από τον Σολζενίτσιν, που να φαίνεται απίθανο αυτό ακριβώς που ξέσπασε. Η Δύση, βλέποντάς τον ξαφνικά ελεύθερον στον δικό της χώρο, του άνοιξε διάπλατα την αγκαλιά της. Το διπλονόητο της μεταστροφής —από τη σοβιετική άποψη τιμωρία, από τη δυτική απελευθέρωση— συνέβαλε ψυχολογικά στον ενθουσιασμό. Κάτι σαν ένα πολύ μαστορικό απρόοπτο σε θεατρικό έργο. Η παγκόσμια συνείδηση είναι συναισθηματικά τόσο άδολη όσο και το κοινό ενός θεάτρου. Τρελλαίνεται για ευχάριστους αιφνιδιασμούς. Όπως το μικρό παιδί. Η παγκόσμια συνείδηση είναι το μόνο άδολο που περισώζεται στο ανθρώπινο γένος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.2.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το απρόοπτο όμως, από την ίδια του τη φύση, είναι στιγμιαίο. «Κλέβει» —όπως λένε στο θέατρο— το χειροκρότημα μέσ’ από τις παλάμες του κοινού. Γιατί όμως να είναι τόσο αποτελεσματικό το στιγμιαίο; Επειδή ξαφνικά, αναπάντεχα, δημιουργεί ένα είδος επικαιρότητας και της ανταποκρίνεται. Είναι επίκαιρο ό,τι έρχεται στην κατάλληλη στιγμή, δηλαδή τη στιγμή που έχει έμμεσα προετοιμαστεί να περιμένει κάτι χωρίς να συνειδητοποιεί πως περιμένει. Βασικά, η κάθε μας στιγμή διψάει για το επίκαιρο: έτσι διανθίζεται και διασκεδάζεται το βάρος της ζωής. Όλο το μυστικό είναι να μπεις μέσα στο ψυχολογικό κύκλωμα του επίκαιρου. Ύστερα όλα κυλάνε αβίαστα. Μόνο που, καθώς το επίκαιρο είναι κοντόπνοο, ένα πυροτέχνημα, το βλέπουμε να τρέφεται από τις ίδιες του τις σάρκες. Θέλετε να αποκτήσετε μια ζωντανή εικόνα του επιπόλαιου; Απευθυνθήτε στο επίκαιρο· δεν θα σας απογοητέψει.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.2.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το επίκαιρο, αν είναι πολύτιμο για το θέατρο, την πολιτική και τα εμπορεύσιμα αγαθά, είναι φθοροποιό για τη ζωή του πνεύματος. Την εξισώνει με τον μηχανισμό του εμπορίου. Μπολιάζει τους καρπούς της με το μικρόβιο της ραγδαίας φθοράς. Το ίδιο και για τα πρόσωπα που ενσαρκώνουν το πνεύμα. Πρέπει να πω ότι σ’ όλη μου τη ζωή, κάθε φορά που έβλεπα ένα συγγραφέα ή καλλιτέχνη να γίνεται ολόξαφνα διάσημος μέσα στον κόσμο, ένιωθα μιαν αόριστη ανησυχία: καταλάβαινα πως κάτι θυσιάστηκε, κάτι έγινε παρανάλωμα της δημόσιας απληστίας. Θεώρησα πάντοτε τον συγγραφέα ή τον καλλιτέχνη δρομέα αντοχής, όχι ταχύτητας. Περίμενα λοιπόν να ιδώ τι θα γίνει τώρα και με τον Σολζενίτσιν.

Επειδή ακριβώς ο αγώνας του ανθρώπου αυτού δικαιώθηκε, επειδή η παγκόσμια συνείδηση είδε στο πρόσωπό του ένα σύμβολο της ανώτατης πνευματικής αξιοπρέπειας, θα ήθελα το πολύτιμο τούτο αγαθό να διατηρηθεί αλώβητο. Θα ήθελα αυτό που ενσάρκωσε ο Σολζενίτσιν ενόσω βρισκόταν στη Ρωσία, ν’ απομείνει άφθαρτο, μνημειωμένο. Βέβαια, για να ιδώ τι θ’ απογίνει, δεν χρειαζόταν να περιμένω περισσότερο από ένα δεκαπενθήμερο. Όμως η αντίδρασή μου ύστερα θα φαινόταν παράκαιρη. Ίσως είναι κιόλας.

Μέσα στην πρώτη βδομάδα, είδαμε το θέμα Σολζενίτσιν να περνάει —σε τρεις και μόνον ημέρες— από την πρώτη σελίδα στην τρίτη, από το προσκήνιο στο δεύτερο πλάνο, ύστερα στο τρίτο. Πάλι καλά που συντηρείται ακόμα, κουτσά-στραβά. Δεν φταίει ο Τύπος. Ο Τύπος ανταποκρίνεται στην ψυχολογία της κοινής γνώμης. Αύριο-μεθαύριο ο Σολζενίτσιν θα γίνει κοινοτοπία, θύμα της συνήθειας. Ένα μόνο θέμα στέκεται σταθερά στο προσκήνιο, κρατάει μόνιμα τις πρώτες σελίδες. Μη γελιόμαστε: είναι η πολιτική. Από το πρίσμα τούτο αν κρίνει κανένας τη σοβιετική καταδικαστική απόφαση, θα ιδεί πως είταν πολύ καλά μελετημένη.

Ο Άγγελος Τερζάκης

Ένας Σολζενίτσιν μέσα στη χώρα του σήμαινε για το καθεστώς της πληγή ανεπούλωτη. Αδιάκοπα θα προκαλούσε την εξουσία, αδιάκοπα θα τον θαύμαζε ο δυτικός κόσμος, αδιάκοπα η κάθε του πράξη, το κάθε του έργο, θα είχαν παγκόσμιο αντίχτυπο. Παραπομπή του σε δικαστήριο, αποστολή του σε στρατόπεδο ή ψυχιατρείο, θανατική του εκτέλεση, θα τον ηρωοποιούσαν σε βάθος χρόνου. Τι απόμενε να γίνει για να πάρει τέλος ο μύθος Σολζενίτσιν; Να τον χαρίσουν στους θαυμαστές του. Ξέρουν καλά οι τεχνοκράτες αυτοί της προπαγάνδας πως τίποτα δεν αντέχει στον στενό συγχρωτισμό. Η πολιτική τους με τις διακυμάνσεις της θα κρατάει πάντοτε το προσκήνιο, ενώ ο αποθεωμένος εξόριστος θα ενταχθεί από τη Δύση στο μουσειακό πάνθεο των άλλων της φιλοξενουμένων. Κάθε εξουσιαστής, γνώστης του προαιώνιου κυνισμού, ξέρει πώς φθείρονται οι ήρωες. Αν το πνεύμα εργάζεται για την αφηρημένη διάρκεια, την επικαιρότητα τη διαθέτουν κατά το δοκούν οι φορείς της πρακτικής εξουσίας. Ο υπολογισμός τους είναι κλασικός: «Τι θα κάνουν; Θα γράψουν, θα γράψουν πέντε μέρες, δέκα, δεκαπέντε. Ύστερα θα ξεθυμάνουν, κάτι άλλο θα τους απασχολήσει και θα ησυχάσουμε».

Προτίμησα αυτό το ρεαλιστικό αντίκρυσμα του θέματος παρά τη θριαμβολογία. Οι άνθρωποι της πέννας έχουμε την τάση να αυτοκολακευόμαστε όταν σημειώνονται κάτι επιτυχίες ή νίκες καθώς του Σολζενίτσιν. Δεν χωρεί αμφιβολία πως είναι να τις καμαρώνει κανένας. Παρηγορούν για πολλά, ανατιμούν ηθικά τον άνθρωπο. Αλλά και δεν πρέπει να υπερτιμούμε την αποτελεσματικότητά τους. Ο κόσμος είναι χαρισμένος στους πονηρούς. Οι άλλοι πρέπει να εμψυχώνονται για να μαθαίνουν στην πράξη πως η ανθρώπινη μοίρα προβλέπει το στεφάνι του μαρτυρίου για τους ταγμένους στο ιδανικό.