Η τέχνη είναι σαν το έλεος: Ο Πάπας Φραγκίσκος και η αγάπη του για τον Καραβάτζιο

«Η τέχνη δεν πρέπει να απορρίπτει τίποτα και κανέναν», είχε πει ο Πάπας Φραγκίσκος. «Είναι σαν το έλεος».

Ο «Πάπας των φτωχών», κατά τη διάρκεια της ζωής του, μιλούσε συχνά για την τέχνη, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο – τόσο ως μέσα ευαγγελισμού όσο και ως θεματοφύλακες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η τέχνη, γι’ αυτόν, ήταν μια «ζωτική πραγματικότητα», την οποία αντιπαρέβαλε με την «κουλτούρα της απόρριψης» της παγκόσμιας αγοράς.

Μπορεί να εκτιμούσε την ιδανική ομορφιά και τη συγκράτηση της Υψηλής Αναγέννησης, αλλά η καρδιά του δεν ήταν σε αυτή την περίοδο.

Κανένας καλλιτέχνης δεν είναι πιο στενά ταυτισμένος με το Βατικανό από τον Μιχαήλ Άγγελο. Όμως ο Φραγκίσκος στράφηκε προς τον ρεαλισμό ενός μεταγενέστερου ζωγράφου με πολύ λιγότερη στιλπνότητα.

«Μεταξύ των μεγάλων ζωγράφων, θαυμάζω τον Καραβάτζιο- οι πίνακές του μου μιλάνε»

«Οι πίνακές του μου μιλάνε»

«Μεταξύ των μεγάλων ζωγράφων, θαυμάζω τον Καραβάτζιο- οι πίνακές του μου μιλάνε», δήλωσε ο Φραγκίσκος λίγο μετά την εκλογή του ως Πάπας.

Κατά μία έννοια, αυτό μπορεί να εκπλήσσει. Ένα μεγάλο μέρος της σημερινής δημοτικότητας του Καραβάτζιο προέρχεται από τη φήμη του ως κακού παιδιού που επιδεινώνεται από τον ομοερωτισμό των μυθολογικών και θρησκευτικών σκηνών του.

Αλλά ο Φραγκίσκος είδε κάτι άλλο στην ωμότητα του Καραβάτζιο. Στην πραγματικότητα, για την τρέχουσα Παγκόσμια Έκθεση στην Οσάκα της Ιαπωνίας, ο μακαρίτης Πάπας επέλεξε προσωπικά να αγκυροβολήσει το περίπτερο του Βατικανού με τον μνημειώδη πίνακα του Καραβάτζιο που απεικονίζει τον Χριστό να κατεβαίνει στον τάφο.

Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στη Ρώμη, όταν ήταν ακόμα αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άιρες, ο Φραγκίσκος προτιμούσε να μένει κοντά στο San Luigi dei Francesi. «Κάθε φορά που ερχόμουν στη Ρώμη», είπε αργότερα κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας του στον Άγιο Πέτρο, αναζητούσε έναν συγκεκριμένο πίνακα. Ήταν η «Κλήση του Αγίου Ματθαίου», στο παρεκκλήσι Contarelli της εκκλησίας.

Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη παραγγελία του Καραβάτζιο. Εκτίθεται εδώ από το 1600 – άλλο ένα επετειακό έτος. Ο νεαρός ζωγράφος, ένας ευέξαπτος τύπος που έφτασε από το Μιλάνο και αναζητούσε μια ευκαιρία να μπει στον σκληρό καλλιτεχνικό κόσμο της Ρώμης, έβαλε στόχο να γίνει η «ρήξη» με ό,τι υπήρχε πριν από αυτόν.

Η Κλήση του Αγίου Ματθαίου

Στο έργο βλέπουμε τη σκηνή από τα Ευαγγέλια σε ένα ρηχό, άθλιο δωμάτιο, του οποίου η ομορφιά οφείλεται στην έντονη αντίθεση φωτός και σκότους. Η απομακρυνόμενη γραμμική προοπτική της Υψηλής Αναγέννησης έχει εξαφανιστεί. Οι φιγούρες σπρώχνονται προς τα εμπρός.

Ο Ματθαίος ήταν τελώνης – ρωμαίος φοροεισπράκτορας. Είχε μια άνετη ζωή. Και ο ζωγράφος τον έχει ντύσει όχι με βιβλική ενδυμασία, αλλά με τα σύγχρονα ρούχα της Ρώμης του Καραβάτζιο.

Στα αριστερά του βρίσκεται ένα ζευγάρι συναδέλφων, απορροφημένο σε οικονομικά θέματα, πλούσια ντυμένο με γούνα και μετάξι.

Στα δεξιά του βρίσκονται δύο νεαροί, και οι δύο με πλουμιστά καπέλα, οι οποίοι μόλις πρόσεξαν ότι κάποιος μπήκε μέσα.

Η φιγούρα που εισήλθε από τα δεξιά έρχεται σε αντίθεση με τις άλλες. Είναι λιγότερο κομψή και πολύ πιο ηλικιωμένη. Μια σκιά πέφτει πάνω στο μέτωπό του, στα μάτια του.

Είναι δύσκολο να τον δεις στην αρχή, από κοντά. Αυτή η εικόνα βρίσκεται στον αριστερό τοίχο του κάπως ζοφερού παρεκκλησιού Contarelli. Πράγμα που σημαίνει ότι ο Καραβάτζιο επέλεξε να τοποθετήσει τον Ιησού πίσω από τον Άγιο Πέτρο, στην πιο σκοτεινή γωνία, πιο μακριά από τους θεατές.

Αλλά ακριβώς εκεί, όπου το φως από το αόρατο παράθυρο δίνει τη θέση του στο σκοτάδι του λογιστηρίου, ο Ιησούς σήκωσε το δεξί του χέρι. Μια χειρονομία εκλογής: Εσύ είσαι. Σε θέλω.

Δεν είναι ένα ευοίωνο ραντεβού. Ο Ματθαίος δεν θέλει να το ακούσει, δεν θέλει να το δεχτεί. Με τον δείκτη του, δείχνει το στήθος του με δυσπιστία, ενώ με το ελεύθερο χέρι του, απλώνοντας το χέρι του πάνω από τον συνάδελφό του, πιάνει αντανακλαστικά τα μετρητά στο τραπέζι.

«Εδώ, αυτός είμαι εγώ, ένας αμαρτωλός στον οποίο ο Κύριος έστρεψε το βλέμμα του. Και αυτό είπα όταν με ρώτησαν αν θα δεχθώ την εκλογή μου ως ποντίφικα».

Εγώ, ο αμαρτωλός

«Είναι η χειρονομία του Ματθαίου που με εντυπωσιάζει», δήλωσε ο Φραγκίσκος λίγο μετά την ανάδειξή του στον παπισμό. Η ενστικτώδης ορμή για τα νομίσματα ήταν αυτή που είδε στον εαυτό του. «Κρατάει τα χρήματά του σαν να θέλει να πει, ‘Όχι, όχι εγώ! Όχι, αυτά τα χρήματα είναι δικά μου’».

«Εδώ, αυτός είμαι εγώ, ένας αμαρτωλός στον οποίο ο Κύριος έστρεψε το βλέμμα του», συνέχισε ο Πάπας. «Και αυτό είπα όταν με ρώτησαν αν θα δεχθώ την εκλογή μου ως ποντίφικα».

Αυτός ο «αντι-Μιχαήλ Άγγελος», όπως τον αποκάλεσε ένας σύγχρονος, κατέβασε την Αγία Οικογένεια στο ρωμαϊκό βάλτο. Έβγαλε τα μοντέλα του από τους δρόμους- ζωγράφισε πόρνες, και των δύο φύλων, ως αγίους ή θεούς.

Στις εκκλησίες της Ρώμης, της Νάπολης, της Μάλτας, η ειλικρίνεια του πίνακα του Καραβάτζιο έχει μια άλλη χροιά – μια χροιά που συντονίζεται με το όραμα του Φραγκίσκου για μια «φτωχή εκκλησία».

Σκληροί άντρες, σκυθρωπά αγόρια. Άπλυτα φρύδια, άπλυτα πόδια. Την εποχή της Αντιμεταρρύθμισης, ο Καραβάτζιο προτιμούσε τη ζωγραφική της φτώχειας και της λιτότητας.

Οι άγιοι πεθαίνουν στα άγονα μαύρα χωράφια. Βρισκόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με την ιερή ιστορία, απογυμνωμένη από τον ιδεαλισμό της, ανοιχτή, ωμή.

«Η τέχνη δεν πρέπει να απορρίπτει τίποτα και κανέναν»

Η τέχνη είναι σαν το έλεος

Σε μερικές από τις πιο μεγαλοπρεπείς εκκλησίες, ο Καραβάτζιο προσπάθησε να φέρει τους αγίους και τους αγγέλους από τους ουρανούς στη γη. Αλλά ο νατουραλισμός είχε μια λειτουργία που ξεπερνούσε τη λαϊκή προσβασιμότητα.

Γιατί αυτό που έχει σημασία, αυτό που κάνει τον Καραβάτζιο κάτι πολύ περισσότερο από έναν εικονογράφο, δεν είναι τόσο ο ρεαλισμός της ιερής εικόνας όσο η μετάφρασή της – μέσα από τα σώματα και τα πρόσωπα των απλών ανθρώπων – από την εποχή των Ευαγγελίων μέχρι σήμερα.

Αυτό που έκανε στην πραγματικότητα ο Καραβάτζιο γύρω στο 1600, με αυτή την αντιακαδημαϊκή τεχνική, ήταν κάτι που ίσως δεν ήταν τόσο άσχετο με την προσέγγιση του Φραγκίσκου: απογύμνωσε την ιερή αφήγηση από τα στολίδια της, για να αφοσιωθεί στο εδώ και τώρα.

Το μόνο που μπορείς να κάνεις, σε έναν κόσμο θορύβου και ματαιοδοξίας, είναι να συντονίζεσαι με τις κλήσεις του κόσμου. Σε εκείνες τις ποικιλίες της λογικής και της αισθησιακής εμπειρίας που δεν σε κατακλύζουν, αλλά σε καλούν να ζήσεις μια πιο ολοκληρωμένη ζωή. Η θρησκεία το κάνει αυτό, για πολλούς. Η τέχνη για άλλους.

Αυτή είναι η όλη λειτουργία της τέχνης: να ρίχνει φως σε αυτό που πολύ συχνά βρίσκεται στη σκιά. Όπως άλλωστε είπε κι ο Πάπας Φραγκίκος «Η τέχνη (…) είναι σαν το έλεος».

Ο Πάπας Φραγκίσκος άφησε την τελευταία του πνοή τη Δευτέρα 21 Απριλίου.

*Με πληροφορίες από: The New York Times, Κεντρική Φωτογραφία: H Κλήση του Αγίου Ματθαίου, 1599-1600, Καραβάτζιο