Μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη: Σε τι διαφέρουν;

«Η γλαύκα της Αθηνάς αρχίζει το πέταγμά της μόνο όταν πέφτει το σούρουπο», έγραφε ο φιλόσοφος Γκέοργκ Χέγκελ στον Πρόλογο της Φιλοσοφίας του Δικαίου. Από τη φράση, συμπεραίνει κανείς πως για να οδηγηθείς σε πόρισμα αναφορικά με κάποιο παράδειγμα μέσα στην ιστορία, πρέπει το εκάστοτε παράδειγμα να έχει φτάσει στο «τέλος» του – την ολοκλήρωσή του. Το ίδιο, ως είναι λογικό, συμβαίνει και με την τέχνη.

Τα καλλιτεχνικά στυλ υπάρχουν μόνο εκ των υστέρων. Αυτά μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο όταν αποτελέσουν παρελθόν – μέχρι να αντικατασταθούν ή καλύτερα να εξελιχθούν σε κάτι νέο. Τότε, διαχωρίζοντάς τα, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα αυτά που προηγήθηκαν κι αυτά που τα διαδέχτηκαν.

Οι όροι «μοντέρνα» και «σύγχρονη» τέχνη, για παράδειγμα, συχνά συγχέονται – αν και δεν είναι το ίδιο. Και επειδή, όπως είπαμε, η ιστορία της τέχνης δεν αφαιρείται από την ιστορία εν γένει, έτσι και η λογική της τέχνης δεν μπορεί να διαφέρει από τη λογική του σκέπτεσθαι γενικά.

Εφόσον, λοιπόν, αν θεωρήσει κανείς πως για να ανταποκρίνεται κάτι σε έναν ορισμό, πρέπει αυτός να είναι αντιθετικός σε έναν άλλο (π.χ. Ένα τραπέζι κι ένα ποτήρι είναι αντικείμενα. Ένα τραπέζι για είναι όμως τραπέζι, πρέπει να μην είναι ποτήρι), έτσι και για να κατανοήσουμε τι είναι «μοντέρνα» και τι «σύγχρονη» τέχνη θα πρέπει να δούμε τι δεν είναι το καθένα, ήτοι τις διαφορές τους.

«Nature morte» και «Nature morte aux volets verts» του Πάμπλο Πικάσο, στον οίκο δημοπρασιών Christie’s στο Λονδίνο, Βρετανία, 1 Ιουνίου 2016. Πηγή: REUTERS/Stefan Wermuth

Τι είναι η μοντέρνα τέχνη;

Οι ιστορικοί της τέχνης συμφωνούν γενικά ότι η μοντέρνα τέχνη εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ως απάντηση στις κοινωνικές, πολιτιστικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές που προκάλεσε η βιομηχανική επανάσταση. Ειδικότερα, η εφεύρεση και η επακόλουθη εμπορευματοποίηση της φωτογραφίας ανάγκασε τους ζωγράφους να επαναπροσδιορίσουν τον σκοπό της τέχνης τους.

Τι θα μπορούσε να κάνει η ζωγραφική που δεν θα μπορούσε να κάνει μια φωτογραφική μηχανή; Διαφορετικές απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα οδήγησαν σε διάφορα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα. Οι ιμπρεσιονιστές απέρριψαν τις λεπτομερείς μελέτες υπέρ των γρήγορων στιγμιότυπων που αποτύπωναν την ουσία των θεμάτων τους. Ο κυβισμός επικεντρώθηκε στη μορφή, ο φουτουρισμός στην κίνηση και ο υπερρεαλισμός στις καταστάσεις της συνείδησης.

Σε διάφορους βαθμούς, τα κινήματα αυτά ενδιαφέρονταν λιγότερο για τη φυσική εμφάνιση των έργων – οι κάμερες μπορούσαν να την καταγράψουν σε κλάσματα δευτερολέπτου – και περισσότερο για τη δική τους εμπειρία και ερμηνεία αυτής της εμφάνισης. Οι πίνακες γίνονταν αυτοαναφορικοί, σχολιάζοντας όχι μόνο το θέμα τους, αλλά και την ίδια τη φύση της τέχνης, ή «την τέχνη για την τέχνη», όπως έθεσε ο Άγγλος ζωγράφος Τζέιμς ΜακΝίλ Γουίστλερ.

Pastorale, Nympe et Faune, Ανρί Ματίς, 1906. Πηγή: REUTERS

Τι είναι η σύγχρονη τέχνη;

Αν σκεφτεί κανείς πως δεν έχουμε σαφή ορισμό του τι είναι στ’ αλήθεια τέχνη, είναι λογικό και οι ιστορικοί της τέχνης να πασχίζουν να διακρίνουν πότε σταματά η μοντέρνα τέχνη και πότε αρχίζει η σύγχρονη τέχνη – όχι μόνο επειδή οι τεχνοτροπίες εξελίσσονται φυσικά η μία από την άλλη, αλλά και επειδή η ρήξη μεταξύ αυτών των δύο κινημάτων είναι λιγότερο εμφανής οπτικά από τον γκρεμό που χωρίζει, ας πούμε, τον Τζον Σίνγκερ Σάρτζεντ και τον Πάμπλο Πικάσο.

Για κάποιους, ακρογωνιαίο λίθο της διαφοροποίησης των δύο αποτελεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η πίστη των ανθρώπων στην πρόοδο κατά την περίοδο 1939-1945 κατέρρευσε δραματικά – και μαζί της πήρε και τα ουτοπικά ιδεώδη του Μοντερνισμού και της στη γραμμική ανάπτυξη της ίδιας της τέχνης.

Για άλλους, η «αυγή» της σύγχρονης τέχνης τοποθετείται λίγο αργότερα, πιο κοντά στο σήμερα, συνδέοντάς την με την παγκόσμια οικονομία και την καταναλωτική κουλτούρα που προέκυψε κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του ’70.

Σε αντίθεση με τις σαφώς καθορισμένες τεχνοτροπίες της μοντέρνας τέχνης, η σύγχρονη τέχνη, ειδικά η σύγχρονη τέχνη που γίνεται σήμερα, είναι νεφελώδης σε σημείο που ίσως είναι καλύτερο να κατηγοριοποιείται ανά μέσο, όπως η γλυπτική (Τζεφ Κουνς), η τέχνη του δρόμου (Banksy) και η performance art (Γιόκο Όνο). Σε γενικές γραμμές, η σύγχρονη τέχνη μπορεί επίσης να διαχωριστεί στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό, ο οποίος ενημερώνεται από υψηλού επιπέδου, αφηρημένες θεωρίες για τη μορφή και την αντίληψη (Τζάκσον Πόλοκ, Μαρκ Ρόθκο) και στην Pop Art, η οποία εκφράζει την καλλιτεχνική αξία των εμπορευμάτων «χαμηλής κουλτούρας» (Άντι Γουόρχολ)

The Boy in the Red Vest, Πολ Σεζάν, 1888-1890

Σε τι συγκλίνουν;

Θα μπορούσε κανείς να πει πως η μοντέρνα και η σύγχρονη τέχνη μοιάζουν μεταξύ τους στο βαθμό που και οι δύο μοιράζονται τη γοητεία της αντίληψης και της εμπειρίας. Είτε κοιτάζετε έναν Ματίς είτε έναν Πόλοκ, η εστίαση δεν είναι σε αυτό που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει η τέχνη, αλλά στην ίδια την τέχνη: πώς ο ζωγράφος δημιούργησε το έργο τέχνης και πώς ο θεατής ανταποκρίνεται στο έργο τέχνης.

Αν θεωρήσει κανείς πως οι εκφραστές του ρεαλισμού δημιουργούσαν μια αναπαράσταση της πραγματικότητας, οι σύγχρονοι και μοντέρνοι καλλιτέχνες διερευνούν ακριβώς πώς λειτουργεί αυτή η αναπαράσταση ενθαρρύνοντας τον θεατή να στέκεται κριτικός απέναντι σε ένα έργο. Η σύγχρονη και μοντέρνα τέχνη δεν «ρητορεύει» διδαχές και πρότυπα, ανοίγει έναν διάλογο.

Τέλος, οι μοντέρνοι και σύγχρονοι καλλιτέχνες ενδιαφέρονται να ξεπεράσουν τα όρια, να σοκάρουν τους συγχρόνους τους ανατρέποντας τις προσδοκίες τους για την τέχνη. Οι ίδιες κριτικές που ασκήθηκαν κατά του ουρητηρίου R. Mutt του Μαρσέλ Ντυσάν το 1917 εξακολουθούν να ασκούνται και σήμερα κατά των προκλητικών σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως ο Μάρκο Εβαρίστι.

Η Κρήνη του Μαρσέλ Ντυσάν δίχασε του κριτικούς τέχνης της εποχής αναφορικά με το αν χωρά ή όχι ένα ουρητήριο σε μια γκαλερί ή ένα μουσείο. Πηγή: REUTERS

Τελικά, σε τι διαφέρουν;

Οι τρόποι με τους οποίους η μοντέρνα και η σύγχρονη τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους είναι ίσως πιο σημαντικοί από τους τρόπους με τους οποίους μοιάζουν. Ένας τρόπος με τον οποίο διαφέρουν είναι η ταξινόμηση. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η σύγχρονη τέχνη είναι πολύ πιο δύσκολο να διαφοροποιηθεί ανά στυλ. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι το κίνημα είναι ακόμη ζωντανό και εξελίσσεται, και εν μέρει στο γεγονός ότι, όπως και η μεταμοντέρνα φιλοσοφία με την οποία συνδέεται, είναι καχύποπτη απέναντι στις ταμπέλες.

Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο η μοντέρνα και η σύγχρονη τέχνη διαφέρουν είναι ο συνολικός τόνος και η στάση τους απέναντι στο νόημα, τη συγγραφή και την ερμηνεία – αν και η διάκριση αυτή είναι πιο περίπλοκη από ό,τι φαίνεται αρχικά. Η μοντέρνα τέχνη, ακόμη και στις πιο ιδιότροπες στιγμές της, φέρει συχνά μια υποβόσκουσα σοβαρότητα. Κινήματα όπως ο κυβισμός, ο φουτουρισμός και ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός είχαν επενδύσει βαθιά σε σοβαρές έρευνες σχετικά με την αντίληψη, τη μορφή, την πνευματικότητα και την κοινωνική λειτουργία της τέχνης. Αυτοί οι καλλιτέχνες συχνά έβλεπαν τους εαυτούς τους να συμμετέχουν σε ένα προοδευτικό, συχνά ουτοπικό σχέδιο. Υπήρχε μια αίσθηση αποστολής, μια πεποίθηση ότι η τέχνη μπορούσε να συμβάλει στη βελτίωση της ανθρωπότητας ή σε μια βαθύτερη κατανόηση της αλήθειας, του συναισθήματος ή του υπερβατικού.

Η σύγχρονη τέχνη, αντίθετα, αναδύθηκε σε ένα κλίμα φιλοσοφικού σκεπτικισμού, μεταμοντέρνας αμφιβολίας και πολιτισμικού πλουραλισμού. Ως απάντηση στα τραύματα του 20ού αιώνα, την άνοδο των μέσων μαζικής επικοινωνίας και την μαζική εμπορευματοποίηση του πολιτισμού, πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες υιοθετούν έναν πιο ειρωνικό, αυτοανακλαστικό ή σατιρικό τόνο. Το παιχνίδι, η παρωδία και η ασάφεια είναι συχνά κεντρικά στοιχεία των στρατηγικών τους, όχι απαραίτητα ως απόλυτη απόρριψη του νοήματος, αλλά ως τρόπος αμφισβήτησης της σταθερότητας και της αυθεντίας του ίδιου του νοήματος. Καλλιτέχνες όπως ο Μαουρίτσιο Κατελάν, η Σίντι Σέρμαν ή ο Ντάμιεν Χιρστ, για παράδειγμα, θολώνουν τα όρια μεταξύ κριτικής και συνενοχής, μεταξύ βαθύτητας και θεάματος.

Ο Βρετανός καλλιτέχνης Ντάμιεν Χιρστ συμμετέχει σε εκδήλωση καύσης που αποτελεί μέρος της τελευταίας του έκθεσης του NFT «The Currency», στο Λονδίνο, Βρετανία, 11 Οκτωβρίου 2022. Πηγή: REUTERS

Τούτου λεχθέντος, αυτή η αλλαγή τόνου δεν είναι απόλυτη. Δεν είναι όλη η μοντέρνα τέχνη πανηγυρική και δεν είναι όλη η σύγχρονη τέχνη επιπόλαιη. Το Νταντά, ένα πρώιμο μοντέρνο κίνημα, απολάμβανε τον παραλογισμό και την πρόκληση. Ομοίως, πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν προσωπικά και κοινωνικά ζητήματα όπως η ταυτότητα, το τραύμα, η κλιματική αλλαγή ή η μετανάστευση με βαθιά σοβαρότητα και συναισθηματικό βάθος. Αυτό που διακρίνει τη σύγχρονη τέχνη είναι ίσως λιγότερο η παρουσία του παιχνιδιού και περισσότερο η συνειδητή αποδοχή της αντίφασης – η προθυμία της να ταλαντεύεται μεταξύ ειλικρίνειας και ειρωνείας, σοβαρότητας και χιούμορ, κριτικής και συνενοχής, συχνά μέσα στο ίδιο έργο.

Αυτό μας φέρνει αναμφισβήτητα στην πιο σημαντική διαφορά μεταξύ της μοντέρνας και της σύγχρονης τέχνης: ενώ η μοντέρνα τέχνη υπέθετε ότι η πρόοδος ήταν γραμμική, ότι κάθε επόμενο καλλιτεχνικό κίνημα πλησίαζε λίγο περισσότερο στην αλήθεια από το προηγούμενο, η σύγχρονη τέχνη πετάει αυτό το είδος της μεγάλης αφήγησης από το παράθυρο. Η τέχνη δεν είναι ένας αγώνας δρόμου προς τον τερματισμό, φαίνεται να λέει η σύγχρονη τέχνη, αλλά μια απόρριψη του ίδιου του αγώνα.

Είπαμε, η τέχνη είναι σαν σκέψη.

*Mε πληροφορίες από: Art Net Κεντρική Φωτογραφία: Υπάλληλος του οίκου Sotheby’s ποζάρει με το έργο του καλλιτέχνη Πάμπλο Πικάσο «La Lecture» μπροστά από τα έργα του Μαρκ Σαγκάλ «David»και «Bathsabee» στον οίκο δημοπρασιών Sotheby’s στο Λονδίνο στις 31 Ιανουαρίου 2011. Πηγή: REUTERS/Luke MacGregor