Η αιματοβαμμένη αποβάθρα «Valongo»: Όταν πάνω από ένα εκατομμύριο σκλάβοι έφτασαν στη Βραζιλία

Κατά τη διάρκεια των προετοιμασιών για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2016 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, οι εργάτες έκαναν μια αναπάντεχη διαπίστωση σε μια πλατεία στην περιοχή του λιμανιού. Βρήκαν μεγάλες πέτρινες πλάκες, κοχύλια, φυλαχτά και προσωπικά αντικείμενα.

Το 15-30% των Αφρικανών έχασαν τη ζωή τους λόγω του υπερπληθυσμού, της πείνας και της κακής υγιεινής

Οι αρχαιολόγοι επιβεβαίωσαν αργότερα ότι τα αντικείμενα αυτά προέρχονταν από το Cais do Valongo, την αποβάθρα όπου έφτασαν στη Βραζιλία πάνω από ένα εκατομμύριο σκλάβοι από την Αφρική. Το 2017, η UNESCO την αναγνώρισε ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, αναγνωρίζοντας τη σημασία που έχει για τους προγόνους των Μαύρων Βραζιλιάνων.

«Θλιβερή ιστορία που δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε»

Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο χώρος κατακλύζονταν από επισκέπτες, αλλά παρέμεινε εγκαταλελειμμένος. Στα τέλη Νοεμβρίου, οι τοπικές αρχές παρουσίασαν τον ανακαινισμένο χώρο με μεγάλη υπερηφάνεια, καθώς μια ομάδα ialorixás (ιερείς της Candomblé, μιας θρησκείας με αφρικανικές ρίζες), πραγματοποίησε μια παραδοσιακή τελετή εξαγνισμού αλείφοντας τις πέτρες της αποβάθρας με αγιασμό και λουλούδια.

View this post on Instagram

A post shared by Exclusive (@__exclusive_666)

Η Unesco αποκαλεί την αποβάθρα «το σημαντικότερο φυσικό ίχνος της άφιξης των Αφρικανών σκλάβων στην αμερικανική ήπειρο»

Κάτω από τον καυτό ήλιο, ο Ivanir dos Santos, θρησκευτικός ηγέτης που συμμετέχει στην επιτροπή διαχείρισης του μνημείου, παρακολούθησε την τελετουργία με ενθουσιασμό. «Αυτό το μέρος είναι πραγματικά ξεχωριστό και πρέπει να το φροντίσουμε. Έχει μια θλιβερή ιστορία που δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε. Αλλά είναι επίσης το μέρος όπου πάτησαν για πρώτη φορά το πόδι τους οι άνθρωποι που δημιούργησαν τη Βραζιλία όπως την ξέρουμε σήμερα. Θέλω να πω, τα πάντα πέρασαν από εδώ, συμπεριλαμβανομένων των προγόνων μας που υπερασπίστηκαν αυτό που πίστευαν».

Valongo Wharf Αρχαιολογικός Χώρος – Tέταρτη πλύση Copyright: © João Maurício Bragança | Unesco

Μέχρι το 1831, όταν η διατλαντική διακίνηση σκλάβων τέθηκε εκτός νόμου, το ένα πέμπτο των ανθρώπων που αιχμαλωτίστηκαν από τους Πορτογάλους στην Αφρική έφταναν σε αυτή την αποβάθρα της Βραζιλίας.

Ανθρώπινα οστά αναδύονταν από τη γη

Πρόκειται για το μοναδικό απομεινάρι του δουλεμπορίου σε ολόκληρη τη νοτιοαμερικανική ήπειρο. Ο διάπλους του Ατλαντικού μπορούσε να διαρκέσει 30-90 ημέρες, ανάλογα με τα λιμάνια αναχώρησης και άφιξης. Τα πλοία είχαν χωρητικότητα 300 ατόμων ενώ ορισμένα ξεπερνούσαν τα 500.

Το 15-30% των Αφρικανών έχασαν τη ζωή τους λόγω του υπερπληθυσμού, της πείνας και της κακής υγιεινής. Οι άνθρωποι «πωλούνταν» σε ιδιοκτήτες φυτειών στο Ρίο και περνούσαν το υπόλοιπο της ζωής τους δουλεύοντας σε χωράφια καπνού, καφέ και ζαχαροκάλαμου.

View this post on Instagram

A post shared by Leila (@leilavm)

Όσοι έφτασαν στην πόλη και έχασαν τη ζωή τους πριν πουληθούν, αναπαύονταν στο νεκροταφείο Pretos Novos, έναν μαζικό τάφο κοντά στο λιμάνι που διαχειρίζεται η Καθολική Εκκλησία. Μέχρι το 1830, το νεκροταφείο είχε παραμεληθεί και σιγά σιγά καταπλακώθηκε από κτήρια.

Ωστόσο, αποκαλύφθηκε τυχαία το 1996 από μια οικογένεια που ανακαίνιζε το σπίτι της. Η Mercedes Guimarães έμεινε έκπληκτη όταν είδε ανθρώπινα οστά να αναδύονται από τη γη και τελικά μετέτρεψε το σπίτι της σε μουσείο, γνωστό ως Ινστιτούτο Έρευνας και Μνήμης Pretos Novos.

Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε τα τελευταία χρόνια, το μικρό μουσείο Pretos Novos παρέμεινε ένα πολύτιμο καταφύγιο στην πόλη για τους επισκέπτες που θέλουν να εμβαθύνουν στην ιστορία της δουλείας στη Βραζιλία. Μέχρι πρόσφατα, η επίσημη αφήγηση της χώρας απέκρυπτε σκόπιμα το απάνθρωπο παρελθόν της.

Ο ακροδεξιός Μπολσονάρο και η αποβάθρα Valongo

Σήμερα, η αποβάθρα Valongo στο Ρίο ντε Τζανέιρο άνοιξε για τους επισκέπτες μετά από ένα πολυετές έργο ανακαίνισης. Η Unesco αποκαλεί την αποβάθρα «το σημαντικότερο φυσικό ίχνος της άφιξης των Αφρικανών σκλάβων στην αμερικανική ήπειρο».

Το 2018, η UNESCO ζήτησε να ανοίξει το Valongo Wharf για το κοινό. Το 2019, σχηματίστηκε μια επιτροπή ως υπεύθυνη για το εν λόγω έργο, αλλά συνεδρίασε μόνο δύο φορές πριν διαλυθεί από τη διοίκηση του τότε ακροδεξιού προέδρου Μπολσονάρο.

Το 2021, το Εθνικό Ινστιτούτο Ιστορικής και Καλλιτεχνικής Κληρονομιάς της Βραζιλίας (Iphan) -το ομοσπονδιακό τμήμα που διαχειρίζεται πολιτιστικούς χώρους- ψήφισε να κρατήσει την επιτροπή ανενεργή. Το έργο σταμάτησε και η UNESCO συνέχισε να παρατείνει την προθεσμία.

«Κριτική ανασκόπηση της ιστορίας της Βραζιλίας»

Τον Μάρτιο του 2023, η επιτροπή ανέλαβε εκ νέου ενεργό ρόλο με την υποστήριξη της κυβέρνησης του νέου προέδρου της Βραζιλίας, Luiz Inácio Lula da Silva, γνωστός ως Lula. Η επιτροπή αποτελείται τώρα από 15 ιδρύματα και 16 οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένου του Βραζιλιάνικου Ινστιτούτου Μουσείων και του Πολιτιστικού Ιδρύματος Palmares, ενός κρατικού οργανισμού που προωθεί τον Μαύρο-Βραζιλιάνικο πολιτισμό.

Η επιτροπή ήταν «πολύ δραστήρια τους τελευταίους μήνες, εποπτεύοντας δραστηριότητες συμπεριλαμβανομένου των πρόσφατων εργασιών ανακαίνισης του χώρου», αναφέρει ο εκπρόσωπος της UNESCO, προσθέτοντας ότι η UNESCO είναι συνεχώς σε επιφυλακή για τυχόν πιθανούς κινδύνους. «Σύμφωνα με πληροφορίες, σήμερα, δεν υπάρχουν τέτοιες απειλές που να επηρεάζουν το  Valongο».

View this post on Instagram

A post shared by Chil (@childerico)

Η καθυστερημένη ανακαίνιση του λιμανιού ολοκληρώθηκε με γοργούς ρυθμούς μετά την αποκατάσταση της επιτροπής, μετατρέποντας τον χώρο σε ένα υπαίθριο μουσείο με την προσθήκη φωτισμών, κάμερες επιτήρησης, γλυπτά, υδραυλικές αντλίες για την πρόληψη πλημμυρών σε όλη την περιοχή και εκπαιδευτικά περίπτερα που δημιουργήθηκαν από τον Ynaê Lopes dos Santos – έναν σπουδαίο ιστορικό που ειδικεύεται στις φυλετικές σχέσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες και ένας καθηγητής στο Fluminense Federal University του Ρίο.

«Το Valongo είναι μια πύλη που επιτρέπει μια κριτική ανασκόπηση της ιστορίας της Βραζιλίας», λέει ο Ynaê Lopes dos Santos. «Είναι μια ιστορία που είναι πολυφωνική και που, αφενός, μαρτυρά τον ρατσισμό που διέπει τη χώρα, ενώ ταυτόχρονα τονίζει πώς οι Αφρικανοί και οι απόγονοί τους είχαν βασικό ρόλο στην οικονομική, πολιτιστική και υλική κατασκευή της Βραζιλίας».

*Με πληροφορίες από ElPais & The Art Newspaper | Κενρική φωτογραφία θέματος:  Caio Clímaco/Wikimedia Commons