Χιλή: Μνήμη της άλλης «11ης Σεπτέμβρη»

 «Εργάτες της πατρίδας μου. Πιστεύω στην Χιλή και το πεπρωμένο της. Ότι θα ξεπεράσουμε αυτές τις πικρές, γκρίζες ώρες της προδοσίας. Ότι όπως γνωρίζετε, αργά η γρήγορα οι μεγάλες λεωφόροι θα ξανανοίξουν και ο ελεύθερος άνθρωπος θα τις διαβεί για να χτίσει μια καλύτερη κοινωνία.

Ζήτω η Χιλή! Ζήτω ο Λαός! Ζήτω οι εργάτες!

Αυτά είναι τα τελευταία μου λόγια. Είμαι σίγουρος πως η θυσία μου δεν είναι μάταια. Έχω την βεβαιότητα πως θα αποτελέσει τουλάχιστον ένα ηθικό μάθημα για την καταδίκη των κακούργων, των προδοτών, των επιόρκων.»

Αυτά ήταν τα τελευταία λόγια του θα ακούσει ο λαός της Χιλής από τον εκλεγμένο πρόεδρό του, Σαλβαδόρ Αλιέντε. Λίγο αργότερα και πριν οι δυνάμεις των πραξικοπηματιών καταλάβουν πλήρως το προεδρικό μέγαρο της Λα Μονέδα, ο Αλιέντε θα πάρει το τυφέκιο ΑΚ 47 που του είχε κάνει δώρο ο Φιντέλ Κάστρο, θα σταθεί πίσω από έναν τοίχο, θα φωνάξει «ο Αλιέντε δεν παραδίνεται» και θα αυτοπυροβοληθεί.

Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Χιλής, στο Σαντιάγο, μπορεί κανείς ακόμη να δει τα σπασμένα γυαλιά του.

Ήταν το πρωί της 11^ης Σεπτεμβρίου 1973.

Της «άλλης» 11^ης Σεπτεμβρίου.

Είμαι σίγουρος πως η θυσία μου δεν είναι μάταια

Πώς φτάσαμε στο πραξικόπημα

Ο Αλιέντε είχε εκλεγεί πρόεδρος της Χιλής, επικεφαλής της Unidad Popular (Λαϊκή Ενότητα), ενός συνασπισμού ανάμεσα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Κομμουνιστικό Κόμμα και άλλα μικρότερα κόμματα.

Η Λαϊκή Ενότητα είχε ένα πρόγραμμα κοινωνικού μετασχηματισμού, όμως, με σεβασμό του συντάγματος και της κοινοβουλευτικής διαδικασίας. Το πρόγραμμά της ήταν αρκετά ριζοσπαστικό αλλά ο Αλιέντε προσπαθούσε να το εφαρμόσει με έναν μάλλον μετριοπαθή τρόπο. Είχε βελτιώσει αρκετά τη θέση των εργαζομένων και των αγροτών, είχε ξεκινήσει ένα πρόγραμμα εθνικοποιήσεων, ξεκινώντας από τη εξόρυξη του χαλκού.

Παρά τα μετρημένα βήματα που διάλεγε η κυβέρνηση, στοιχείο που αποτελούσε και αντικείμενο κριτικής των πιο ριζοσπαστικών ρευμάτων, εντούτοις η απήχηση της Λαϊκής Ενότητας μεγάλωνε και το κυριότερο έδειχνε να απελευθερώνει το διεκδικητισμό και τη μαχητικότητα των εργατών και των αγροτών.

Απέναντι σε αυτό διάφορα κέντρα εξουσίας άρχισαν να προετοιμάζονται για μια ανατροπή της Λαϊκής Ενότητας. Αυτό ξεκίνησε με διάφορες μορφές υπονόμευσης της κυβέρνησης, όπως «διαδηλώσεις κατσαρόλας» της «μεσαίας τάξης», αλλά και μια παραλυτική απεργία των φορτηγατζήδων, με καταστροφικά αποτελέσματα σε μια χώρα με τη γεωγραφία της Χιλής.

Την ίδια στιγμή οι ΗΠΑ επίσης έβλεπαν με ολοένα και μεγαλύτερη καχυποψία τον Αλιέντε. Άλλωστε, αντιμετώπιζαν τη Λατινική Αμερική ως την «πίσω αυλή» τους και δεν ήθελαν αριστερές κυβερνήσεις στην περιοχή. Διακυβεύονταν, άλλωστε, και συμφέροντα αμερικανικών εταιριών. Καθόλου τυχαία, ενώ έκοψαν την αναπτυξιακή βοήθεια προς τη Χιλή, συνέχισαν όλη την περίοδο της Λαϊκής Ενότητας τη στρατιωτική βοήθεια.

Οι ταλαντεύσεις της Λαϊκής Ενότητας

Τα σημάδια ότι θα γίνει πραξικόπημα στη Χιλή ήταν πολλά σε όλη τη διάρκεια του 1973. Τον Ιούνιο υπήρξε ένα πρώτο αποτυχημένο πραξικόπημα. Τον Αύγουστο ο δημοκρατικός στρατηγός Κάρλος Πρατς, που τοποθετήθηκε στη θέση του αρχηγού του επιτελείου από τον Αλιέντε, υποχρεώθηκε σε παραίτηση και τον διαδέχτηκε ο Πινοσέτ.

Από διάφορες πλευρές σε όλο αυτό το διάστημα θα υπάρχουν προειδοποιήσεις για την ανάγκη να οργανωθεί η λαϊκή αυτοάμυνα απέναντι στο ενδεχόμενο πραξικόπημα. Όμως, ο Αλιέντε ταλαντεύεται γιατί θέλει να δείξει ότι κινείται εντός της νομιμότητας.

Εκκλήσεις όπως αυτή του Μιγουέλ Ενρίκες, ηγέτη του MIR, του Κινήματος Επαναστατικής Αριστεράς, προσωπικότητας με τεράστιο κύρος σε όλη τη Λατινική Αμερική, να οργανωθεί από κοινού η αντίσταση, δεν εισακούγονται.

Την ίδια ώρα οι πραξικοπηματίες ετοίμαζαν τα σχέδια τους και περίμεναν την κατάλληλη στιγμή.

O φακός του Ντέιβιντ Μπέρνετ απαθανατίζει το βλέμμα του Ντανιέλ Σεσπέδες, ενός 23χρονου συνδικαλιστή που μόλις έχει συλληφθεί στο Στάδιο του Σαντιάγο στις 22 Σεπτεμβρίου 1973

Στο στάδιο του Σαντιάγο

Οι πραξικοπηματίες συγκεντρώνουν στο στάδιο του Σαντιάγο πλήθος από συλληφθέντες. Είναι η πρώτη πράξη μιας μακράς ιστορίας δολοφονιών και βασανιστηρίων. Ανάμεσα στους συλληφθέντες και ο τραγουδοποιός Βίκτορ Χάρα. Στις 16 Σεπτεμβρίου θα δολοφονηθεί μέσα στο στάδιο.

Πριν τον σκοτώσουν θα προλάβει να γράψει εκεί τους παρακάτω στίχους:

«Είμαστε πέντε χιλιάδες εδώ

σ’ αυτή τη μικρή γωνιά της πόλης.

Είμαστε πέντε χιλιάδες.

Πόσοι είμαστε συνολικά

στις πόλεις και σε ολόκληρη τη χώρα;

Μονάχα εδώ,

δέκα χιλιάδες χέρια που σπέρνουν

και λειτουργούν τα εργοστάσια.

Πόση ανθρωπότητα

με πείνα, κρύο, πανικό, πόνο,

πίεση ηθική, τρομοκρατία και τρέλα.

[…]

Είμαστε δέκα χιλιάδες χέρια

που δεν μπορούν να παράγουν.

Πόσοι είμαστε σε ολόκληρη τη χώρα;

Το αίμα του συναδέλφου Προέδρου

χτυπάει πιο δυνατά από τις βόμβες και τα θραύσματα

Αυτό θα χτυπήσει ξανά τη γροθιά μας.»

Ο δολοφονημένος από τη χούντα του Πινοσέτ Βίκτορ Χάρα

Θεραπεία σοκ: η κληρονομιά του πραξικοπήματος

Το πραξικόπημα του 1973 δεν θα αφήσει μόνο πίσω του μια βαριά κληρονομιά δολοφονιών, «εξαφανίσεων» και βασανιστηρίων (κοντά στις 3000 δολοφονημένοι και εξαφανισμένοι, 30.000 βασανισμένοι), αλλά και τις ακόμη ανοιχτές πληγές μιας οικονομικής «θεραπείας σοκ».

Η Χιλή, με τσακισμένο το κάποτε πολύ ισχυρό εργατικό της κίνημα, θα γίνει το μεγάλο πειραματικό εργαστήριο για αυτό που δεκαετίες αργότερα θα ονομάσουμε «νεοφιλελευθερισμό». Ο Πινοσέτ θα φέρει οικονομικούς συμβούλους από της «Σχολής του Σικάγο», τα διαβόητα Chicago Boys και θα επιδοθεί σε ένα πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων, συμπεριλαμβανομένου και του ασφαλιστικού συστήματος, ενώ θα διαμορφώσει μια θεσμική κληρονομιά με την οποία ακόμη αναμετριέται η Χιλή.

Ο αντίκτυπος του πραξικοπήματος

Ο αντίκτυπος θα είναι τεράστιος. Διαδηλώσεις διαμαρτυρίας θα οργανωθούν σε όλο τον κόσμο, ενώ στο στόχαστρο θα βρεθούν και οι ΗΠΑ, εξαιτίας της ανάμειξής τους στο πραξικόπημα. Ενδεικτική του αντίκτυπου και η αναγραφή του ονόματος του αδικοχαμένου πρόεδρου στην πύλη του Πολυτεχνείου στη διάρκεια της εξέγερσης το Νοέμβριο του 1973…

Μεγάλος θα είναι και ο αντίκτυπος και στις συζητήσεις στην Αριστερά. Για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας και τον ηγέτη του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ θα σημαίνει την ανάγκη για ακόμη πιο πλατιές συμμαχίες με άλλα δημοκρατικά κόμματα, ακόμη και για έναν «Ιστορικό Συμβιβασμό» με την χριστιανοδημοκρατία. Για άλλες τάσεις θα σημαίνει την ανάγκη προετοιμασίας για την ένοπλη αναμέτρηση και τον αλυσιτελή χαρακτήρα της επιμονής στον δημοκρατικό δρόμο.

Πολιτική και ηθική

Η συζήτηση για τη Χιλή και τα στρατηγικά ερωτήματα που ανοίχτηκαν παραμένει ενεργή, αν κα πενήντα χρόνια μετά τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Ωστόσο, την ίδια στιγμή δεν μπορεί κανείς παρά να υπογραμμίσει και το ηθικό μεγαλείο που επέδειξαν αρκετοί από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων. Ο Σαλβαδόρ Αλιέντε έμεινε για πάντα σύμβολο της προσήλωσης σε αρχές και της άρνησης υποταγής στην ατιμία. Ο Βίκτορ Χάρα τραγουδιέται ακόμη σε όλη τη Λατινική Αμερική και τα τραγούδια του θα ζήσουν περισσότερο από τους άθλιους που τον εκτέλεσαν για να μην τραγουδάει. Ο Μιγκουέλ Ενρίκες θα αρνηθεί να διαφύγει στο εξωτερικό και θα επιλέξει να συνεχίσει τον αγώνα μέσα στην πατρίδα του πέφτοντας ηρωικά σε συμπλοκή με στην αστυνομία τον Οκτώβριο του 1974.