Άβουλοι και μοιραίοι

Μια απ’ τις αμέτρητες αποδείξεις πως είμαστε απόγονοι των «προ τριών χιλιάδων ετών» και βάλε Ελλήνων, είναι και η χρήση ορισμένων —πάμπολλων— λέξεων. Απόδειξη της βασικής ομοιότητάς μας μ’ εκείνους, αλλά και της ριζικής διαφοράς μας από εκείνους.

Παράδειγμα, η λέξη ευθύνη. Τόσο τρέχουσα σ’ αυτούς και σ’ εμάς — αλλά και τόσο άλλα «σημαίνουσα» σ’ εμάς και σ’ αυτούς.

Στους αρχαίους, «εύθυνα» σήμαινε, πρώτα, «διόρθωση, τιμωρία, κολασμός» για κάποιο αδίκημα, κι έπειτα, «λογοδοσία». Ειδικά στην Αθήνα, λογοδοσία των αρχόντων που είχαν διαχειρισθεί δημόσια χρήματα.

Σημαντικότερη, όμως, από την οικονομική, αστική ή ποινική ευθύνη ήταν (και είναι) η πολιτική ευθύνη του κάθε πολίτη απέναντι στην πόλη-κράτος και στο κοινωνικό σύνολο. Ευθύνη αρνητική —να μην κάνει τίποτα βλαβερό για την πόλη και για τους άλλους—, ευθύνη θετική — να κάνει ό,τι μπορεί για κείνους και για κείνην. Στον αθηναίο πολίτη, κυρίαρχη ήταν η συναίσθηση πως, πάνω απ’ όλα, αποτελούσε μέρος ενός όλου· υπεύθυνος για το όλον, που ήταν κι αυτό υπεύθυνο απέναντί του (μια και το όλον, η πόλη, ήταν δημιούργημά του, κι αυτός δικό της)· υπόχρεος να νοιάζεται για τα συμφέροντα του όλου πιο πολύ παρά για τα δικά του, που, παράλληλα, συνιστούσαν καίρια μέριμνα του όλου.

[…]

Κι αυτό δεν ήταν λόγος μόνο και τύπος. Η πρόταξη, το προβάδισμα του δημόσιου συμφέροντος αποτελούσε ακρογωνιαίο λίθο της αθηναϊκής δημοκρατικής πολιτείας. Και συνακόλουθη, η ευθύνη των πολιτών για την πόλη τους και της πόλης για κάθε πολίτη. […]

Την ίδιαν αυτή λέξη «ευθύνη» μηρυκάζουμε αδιάκοπα και σήμερα. Αλλά με όσην υπευθυνότητα τη χρησιμοποιούσαν οι «προπάτορές» μας, με τόσην ανευθυνότητα τη μεταχειριζόμαστε οι «επίγονοι».

Και με δυο τρόπους και στόχους:

Απ’ τη μια, διαλαλούμε οι πάντες για τα πάντα πως «έχουμε πλήρη επίγνωση των ευθυνών μας», πως μιλάμε και ενεργούμε «με βαθύ αίσθημα ευθύνης» (α, αυτή η «πληρότητα» και το «βάθος»!). Και στην πράξη εννοούμε —και το εννοούν όλοι— πως λαλούμε ή χειριζόμαστε τα κοινά με άκραν ελαφρότητα και ρηχότητα, και με κύρια αν όχι μοναδική φροντίδα μας το ατομικό ή/και το κομματικό διάφορο.

Απ’ την άλλη, αρπαζόμαστε κι αρπάζουμε αυτή τη λέξη, για να φορτώσουμε όλες τις ευθύνες σ’ όλους τους άλλους, εκτός από εμάς. Τούτη, μάλιστα, η «τεχνική» έχει γίνει ένα είδος εθνικού αθλήματος.

Κανένας —και ακόμα λιγότερο, ο υπογράφων— δεν αρνιέται και δεν ξεχνά τις ξενοκρατίες, ξενοδουλείες και τις άλλες δουλείες όλες, που γνώρισε και γνωρίζει αυτός ο τόπος. Αλλά εμείς, αντί να τις αποτινάξουμε, βρήκαμε σ’ αυτές το βολικότερο άλλοθι για τις ευθύνες μας, τις απραξίες μας και τις κακοπραξίες μας.

Για τις διχόνοιές μας και τους αλληλοσπαραγμούς ευθύνονται μόνο οι ξένοι, που μας διχάζουν για να εκμεταλλευθούν τους αγώνες μας, του 1821, του 1915, του 1945 κ.λπ. — όχι και εμείς, που προσφερόμαστε, αστόχαστα όργανα, στις επιβουλές τους. Για τη θρονοκρατία και αυλοκρατία του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα ευθύνονται μονάχα οι ξενόφερτοι μονάρχες — όχι και οι πολιτικοί, που γίνονταν «εργαλεία» τους, με το αζημίωτο. Για την κομματοκρατία και ρουσφετοκρατία ευθύνονται μόνοι οι πολιτικοί και κομματάρχοντες — όχι και οι πολίτες που ρουσφετοζητούν και ψηφοπαζαρεύουν μανιακά κι ακαταπόνητα. Για την παράλυση και την παραλυσία της δημόσιας διοίκησης ευθύνεται μόνο το κράτος, οι νόμοι, οι κυβερνήσεις — όχι και οι υπάλληλοι, που ονειρεύονται να γίνουν γρανάζια της κρατικής μηχανής για να αδρανούν, αν όχι και για να λαδώνονται, και να την ακινητοποιούν ολότελα. Για την περιφρόνηση των νόμων ευθύνονται μόνο οι πολίτες που τους αψηφούν ανέμελα — όχι και οι κυβερνητικοί νομοφύλακες, που τους παραβιάζουν πρώτοι ασύστολα και τους ανοίγουν μύρια πορτοπαράθυρα, για να περνάνε τα «ημέτερα» κομματοπαράσιτα. Για την «άχλια κατάσταση» του περιβάλλοντος, της υγείας, της παιδείας κ.λπ. ευθύνονται μόνο οι κρατικοί και άλλοι φορείς — όχι και εμείς όλοι, που μολύνουμε τα πάντα, απαιτούμε τα πάντα, απεργούμε πάντα, κοροϊδεύουμε τους πάντες και αυτοκοροϊδευόμαστε. Και φυσικά και γενικά, για τον πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, ηθικό ευτελισμό του τόπου φταίνε μονάχα οι άλλοι — οι κυβερνώντες, κατά τους μη κυβερνώντες· οι άλλοτε κυβερνήσαντες κατά τους κυβερνώντες τώρα· κι ετούτοι κι εκείνοι κατά τους μη προσδοκώντες να κυβερνήσουν.

Έτσι, κατά το νεοελληνικό ιδίωμα, «όλοι είναι υπεύθυνοι για όλα τα κακά και για όλους τους κακούς, και μόνο εμείς είμαστε ανεύθυνοι». Σίγουρα, ακούγοντας πως «ο λαός είναι κυρίαρχος, άρχων πάνω απ’ όλους», πιστέψαμε πως πρέπει να είμαστε «ανεύθυνοι» όπως ο συνταγματικός ανώτατος άρχων. Συνακόλουθα, πάντα φταίει κάποιος άλλος —ντόπιος η ξένος—, που κι αυτός διατείνεται πως φταίνε όλοι οι άλλοι — κι έτσι, τελικά, δεν φταίει κανένας για τίποτα. Κι είναι, βέβαια, ολότελα περιττό να μας θυμίσει κάποιος τον απλό, σοφό, λόγο του Σόλωνα:

«Εύθυναν ετέρους αξιών διδόναι, και αυτός ύπεχε» («Όταν αξιώνεις ευθύνες απ’ τους άλλους, πρέπει ν’ αναδέχεσαι τις δικές σου»).

Χάρη σ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο ακατάσχετης ευθυνολογίας και ακαταλόγιστης ευθυνοφοβίας, τίποτα δεν διορθώνεται, τίποτα δεν ανορθώνεται, τίποτα δεν προχωρεί. Ανευθυνοϋπεύθυνοι, «άβουλοι και μοιραίοι», βλέπουμε όλο τον άλλον κόσμο να καλπάζει, τον δικό μας κόσμο να βουλιάζει — και δεν σαλεύουμε ποτέ, αφού πάντα κάποιος άλλος είναι ο δράστης της αδράνειάς μας.

Κι όχι μόνο: απ’ αυτή τη μετάθεση ευθυνών προσπαθούμε αδίσταχτα ν’ αποκομίσουμε κομματικά και άλλα κέρδη. […]

Αλλά εμείς φτάσαμε να θεωρούμε δημοκρατία το ψάρεμα ψήφων για τη δική μας εγωκρατία, και δραχμοκρατία. Και, ύστερα, κλαιγόμαστε κι από πάνω. Όμως

«αυτοί που πέφτουν/σε συμφορές που μόνοι/τις θέλησαν, αυτούς δεν είναι δίκιο/να συγχωρά κανείς ή να λυπάται» (σ.σ. Σοφοκλής, Φιλοκτήτης, στ. 1318).

Γι’ αυτούς η λέξη «ευθύνη» ξαναπαίρνει την παλιά σημασία της: τιμωρία και κολασμός. Που δεν αργοπορεί να έρθει…

Αυτά έγραφε ο Μάριος Πλωρίτης για την «ευθύνη», τη σημασία της και τις σοβαρότατες συνέπειές της, σε άρθρο του που έφερε τον τίτλο «Ανευθυνοϋπεύθυνοι» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 3 Νοεμβρίου 1991.

Αλήθεια, τίποτα από όλα τα παραπάνω, περί της βαρύτατης ευθύνης και των απλών πολιτών —πέραν των εκάστοτε κυβερνώντων, των δικαστικών λειτουργών και των πάσης φύσεως θεσμικών φορέων—, δεν έκρινε ο πρώην πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής αρκούντως σημαντικό, ώστε να το συμπεριλάβει στη χθεσινή —βαρυσήμαντη όπως χαρακτηρίστηκε— παρέμβασή του;

Αλήθεια, οι ίδιοι οι απλοί πολίτες δε φέρουν καμία απολύτως ευθύνη για την πολυεπίπεδη «κρίση» στην οποία αναφέρθηκε ο πρώην πρωθυπουργός κατά τη διάρκεια της χθεσινής ομιλίας του;

Αλήθεια, πότε επιτέλους θα συνειδητοποιήσουμε ότι, όσο παραμένουμε «άβουλοι και μοιραίοι», εγκλωβισμένοι σε αυτόν «τον φαύλο κύκλο ακατάσχετης ευθυνολογίας και ακαταλόγιστης ευθυνοφοβίας», η διαβόητη κρίση θα γίνεται ολοένα και βαθύτερη;