Έρωτας και αλλοτρίωση

Από όλες τις έννοιες που σχετίζονται με το έργο του νεαρού Μαρξ, αυτή που κατεξοχήν επιστρέφει στη συζήτηση είναι η αλλοτρίωση. Άλλωστε, δύσκολα μπορεί κάποιος να μην γοητευθεί από τις διατυπώσεις του Μαρξ, σε κείμενα όπως τα «Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844», και τον τρόπο που παρουσιάζει την εργασιακή διαδικασία – και τους εξαναγκασμούς που αυτή περιλαμβάνει – ως ένα πεδίο όπου ο εργαζόμενος χάνει την επαφή με την ίδια τη δημιουργική διάσταση όχι απλώς της εργασίας αλλά της ίδιας της ζωής του. Ούτε είναι τυχαίο ότι σε διαφορετικές στιγμές η έννοια της αλλοτρίωσης αξιοποιείται για να εξηγήσει όχι μόνο τη δυσανεξία των ανθρώπων στις συνθήκες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, αλλά πρωτίστως το γιατί συχνά οι άνθρωποι δείχνουν παραδομένοι σε μια επίφαση ευδαιμονίας (από τη μαζική κατανάλωση έως την εμπορευματοποιημένη κουλτούρας) μακρινή ως προς τις ανάγκες και την πραγματική κοινωνικότητά τους.

Σε αυτή τη θεωρητική παράδοση επιστρέφει ο Alan Sears, καθηγητής στο Toronto Metropolitan University και κουίρ ακτιβιστής εδώ και δεκαετίες, στο βιβλίο του Eros Alienation. Capitalism and the Making of Gendered Sexualities (Έρως και αλλοτρίωση. Ο καπιταλισμός και η κατασκευή των έμφυλων σεξουαλικοτήτων) που κυκλοφόρησε το 2024 από τις εκδόσεις Pluto. Όπως σημειώνει, «η αντι-κουίρ λογική του καπιταλισμού προκύπτει από την αποξένωση της εργασίας στην καρδιά του συστήματος. Η αποξένωση της εργασίας, νοούμενης με την ευρεία έννοια της ανθρώπινης δραστηριότητας που δημιουργεί ζωή, στηρίζεται σε σχέση καταναγκασμού και υποταγής που απαιτούν την ανάσχεση του ερωτισμού». Το αποτέλεσμα είναι να χάνουμε την επαφή με την τον ίδιο μας τον ρόλο στην κατασκευή της επιθυμίας, κάτι που συσκοτίζει τον μετασχηματιστικό χαρακτήρα της συνολικής μας δραστηριότητας. Ευρύτερα, η αποξένωση και η αποστέρηση συνεπάγονται κατά τον Sears των απώλεια των σχέσεων αμοιβαιότητας με άλλους ανθρώπους (άτομα και κοινότητες), άλλα είδη, τη γη και το φυσικό περιβάλλον.

Στην ανάλυση του ο Sears συναντιέται με το ρεύμα των θεωριών της κοινωνικής αναπαραγωγής που έχει προσπαθήσει τις τελευταίες δεκαετίες να δει ζητήματα όπως οι έμφυλες ανισότητες, η αναπαραγωγή της ετεροκανονιστικότητας και η διατήρηση πατριαρχικών δομών, ως πλευρές της διευρυμένης κοινωνικής αναπαραγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων εκμετάλλευσης και εξουσίας. Κατά τον Sears μπορούμε να δούμε το κοινό νήμα της πραγμοποίησης και σε σχέση με την εργασία και σε σχέση με τη σεξουαλικότητα, ιδίως από τη στιγμή που και στις δύο περιπτώσεις στο κέντρο βρίσκεται το ανθρώπινο σώμα όπως (ανα)παράγεται μέσα σε πλέγματα κοινωνικών σχέσεων.

O Sears επισημαίνει ότι οι σεξουαλικές επαναστάσεις του 20^ου αιώνα διαμόρφωσαν ένα πιο ανεκτικό πλαίσιο, όμως με το τίμημα ενός σαφούς χωροχρονικού διαχωρισμού και του περιορισμού των σεξουαλικών πρακτικών στη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής, την ώρα που αυξανόταν η πίεση ώστε ο εργάσιμος χρόνος να γίνει όλο και πιο παραγωγικός. Την ίδια στιγμή, όμως, καταγράφονταν και αντιστάσεις, με τη μορφή της διεκδίκησης μορφών σεξουαλικής υποκειμενικότητας που να επιτρέπουν τη σωματική αυτονομία και την ερωτική αυτοπραγμάτωση. Απέναντί τους αναπτύσσονταν και μορφές σεξουαλικού φιλελευθερισμού που συχνά συνδυάζονταν με την εμπορευματοποίηση της οικειότητας, σε διάφορες αντιφατικές εναλλαγές της ελευθερίας και του καταναγκασμού. Σε σχέση με την αγορά ο Sears επισημαίνει το γεγονός ότι στη βιομηχανία της πορνογραφίας η απεικόνιση του ανδρικού οργασμού αποκαλείται “money shot” ως αλληγορία για το πώς οι διαπροσωπικές συναντήσεις οργανώνονται εντός απρόσωπων συναλλαγών της αγοράς, σε μια συνθήκη όπου η ιδιότητα του προσώπου, συγκροτείται πρωτίστως ως μια σχέση ιδιοκτησίας, εν προκειμένω του σώματός μας.

Όμως, αυτή η ρύθμιση της σεξουαλικότητας δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς τη συνδρομή του κράτους και ο Sears επισημαίνει τη σημασία που είχαν οι κρατικές πολιτικές στο πεδίο της κοινωνικής αναπαραγωγής για τη συγκρότηση ενός συγκεκριμένου προτύπου ετεροκανονιστικότητας, ουσιαστικά καθεστώτων σεξουαλικής ηγεμονίας. Ακόμη και όταν δεν υπάρχουν ρητές αναφορές, οι μορφές με τις οποίες οργανώνεται η κοινωνική πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της νεοφιλελεύθερης παραλλαγή της, προάγουν μια ορισμένη εκδοχή «ηθικής» και σεξουαλικής κανονικότητας.

O Sears συνδέει σεξουαλική και περιβαλλοντική απελευθέρωση Σε αυτό το πλαίσιο, επιστρέφει στο σχήμα για τη σχέση ανάμεσα στην πρώτη φύση και τη δεύτερη φύση, αυτή δηλαδή που περιλαμβάνει και το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων, δημιουργημάτων, τεχνολογιών που διαμορφώνουν το πεδίο της ανθρώπινης κοινωνικότητας, για να προτείνει τη δυνατότητα μιας τρίτης φύσης ως στόχου ενός χειραφετητικού κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού. Επομένως, η βιωσιμότητα αφορά και τα σώματά μας, όχι με την εκδοχή του body-building και του τρόπου που αντανακλά βιομηχανικά πρότυπα αποδοτικότητας (τον πυρήνα του προβλήματος της οικολογικής καταστροφής), αλλά μιας βιώσιμης και μετασχηματιστικής σωματικότητας, μέσα από πρακτικές συλλογικές, με τον Sears να αναφέρεται στις σχετικές εμπειρίες της τρανς κοινότητας.

Σε αυτό το φόντο ο Sears επιμένει στη σημασία ενός κουίρ μαρξισμού, ακριβώς επειδή βοηθά να στοχαστούμε όχι μόνο μια σεξουαλική επανάσταση, αλλά τον τρόπο που αυτή είναι αδύνατη χωρίς μια συνολικότερη κοινωνική επανάσταση που θα μπορέσει να αντιστρέψει, μέσα από μορφές συλλογικού κοινωνικού πειραματισμού, τις μορφές αποξένωσης και αποστέρησης που καθιστούν τις ζωές μας φτωχότερες από όλες τις απόψεις

Για τον Sears η αναγκαία σεξουαλική επανάσταση δεν μπορεί παρά να είναι διαρκής, να συνδυάζεται με ένα συνολικότερο κοινωνικό μετασχηματισμό και να περιλαμβάνει μορφές «αποκατάστασης, συμφιλίωσης και δικαιώματος επιστροφής για να αντιμετωπίσει τις ιστορικές και συνεχιζόμενες ανισότητες που προκάλεσαν η αποικιοκρατία, η υποδούλωση, η έμφυλη βία και οι άλλες μορφές μιας διαφοροποιούσας απανθρωποποίησης». Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουν οι άνθρωποι σε μια διαδικασία ανοιχτή να χειραφετήσουν τη δημιουργική μετασχηματιστική τους δύναμη.