Ούτε απ’ τα δεξιά ούτε απ’ τ’ αριστερά

«Εγώ έγραψα ένα βιβλίο για τη ζωή και το θάνατο της μητέρας μου. Αν το βιβλίο έχει κάποια αξία, είναι γιατί βασίζεται σε γεγονότα. Η μητέρα μου δεν ήταν η μόνη που εκτελέστηκε. Σίγουρα θα υπάρχουν παρόμοια γεγονότα και από την άλλη πλευρά. Δεν τα ξέρω. Εγώ αυτό ήξερα, αυτό έγραψα».

Αυτά μας απάντησε ο Νικ Γκέητζ σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μαζί του, στη Μασαχουσέτη, όπου ζει.

— Κύριε Γκέητζ, θα ξέρετε ότι το βιβλίο σας δημιούργησε πολλές συζητήσεις. Άλλοι λένε ότι υπονομεύετε την εθνική ομοψυχία, δεν συμβάλλετε στη λήθη του παρελθόντος, ακόμα ότι το βιβλίο σας είναι ύποπτο. Άλλοι λένε ότι αποκαθιστάτε την ιστορική αλήθεια. Εσείς τι λέτε;

Για το αν υπονομεύω, όπως λένε, την εθνική ομοψυχία, έχω να σας πω τούτο. Πριν το ’74 υπήρχε για τον Εμφύλιο η μυθολογία της Δεξιάς. Μετά το ’74 έχουμε τη μυθολογία της Αριστεράς. Δημοσιεύτηκαν βιβλία του Δημ. Χατζή, ποιήματα του Ρίτσου, προβλήθηκε η ταινία για τον Νίκο Μπελογιάννη. Κανείς δεν τους κατηγόρησε ότι διασπούν την εθνική ενότητα. Δεν καταλαβαίνω  γιατί κατηγορούν εμένα.

— Ίσως επειδή η Αριστερά για τόσα χρόνια δεν είχε φωνή και θεωρήθηκε ότι είχε δικαίωμα να μιλήσει.

Ακούστε. Και στην αρχή σάς είπα για τη μυθολογία της Δεξιάς. Πιστεύω ότι κάθε λαός πρέπει να κοιτάζει ψύχραιμα την ιστορία του. Ούτε απ’ τα δεξιά ούτε απ’ τ’ αριστερά. Προέχει η αλήθεια. Ούτε άσπρα ούτε μαύρα. Για να μην φτάσουμε πάλι εκεί.

— Κύριε Γκέητζ, το 1980 παραιτηθήκατε από τη δουλειά σας για να έχετε τον καιρό να ασχοληθείτε με το βιβλίο σας. Σ’ αυτό το διάστημα ταξιδέψατε, ξοδέψατε πολλά χρήματα γι’ αυτά τα ταξίδια, και έπρεπε να ζήσετε και την οικογένειά σας. Πώς τα καταφέρατε;

Στην αρχή με δικά μου χρήματα. Όταν τέλειωσαν, έδειξα τα τρία πρώτα κεφάλαια του βιβλίου στον εκδότη, και με χρηματοδότησε αυτός. Και δεν είχε άδικο. Μέσα σε ένα χρόνο πούλησε 260.000 αντίτυπα και το βιβλίο μου έρχεται μέσα στα πέντε πρώτα σε πωλήσεις στις αγγλόφωνες χώρες (Αυστραλία, Καναδάς, Αγγλία). Πήρε πολύ καλές κριτικές παντού όπου δημοσιεύτηκε. Πουθενά δεν έδωσαν μεγαλύτερη προσοχή στην πολιτική του θέση παρά στη λογοτεχνική του αξία, όπως εσείς στην Ελλάδα.

— Ίσως γιατί δεν είχαν ποτέ εμφύλιο πόλεμο, κ. Γκέητζ.

Ίσως. Επαναλαμβάνω ότι το βιβλίο μου δεν είναι πολιτικό. Είναι η ιστορία μιας γυναίκας που έδωσε τη ζωή της για να σώσει την οικογένειά της, όπως πολλές άλλες γυναίκες το έκαναν. Το βιβλίο μου θα σταθεί αν έχει γραφτεί καλά και για τη δύναμη με την οποία δείχνει τα βάσανα που περιγράφει. Το βιβλίο μου, αν τάραξε καρδιές, τάραξε γιατί όλοι θυμήθηκαν τις δύσκολες ώρες που πέρασαν.

Όσα διαβάσατε προέρχονται από άρθρο που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 18 Μαρτίου 1984 και αφορούσε το βιβλίο του Νίκου Γκατζογιάννη (Νικ Γκέητζ) «Ελένη».

Είκοσι χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια ομιλίας του που είχε εκφωνήσει στα Ιωάννινα το Μάιο του 2004, ο αείμνηστος πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, ο οποίος δεν ανήκε ως γνωστόν στο στρατόπεδο των νικητών του Εμφυλίου, είχε πει μεταξύ άλλων τα ακόλουθα για τον Γκατζογιάννη και την «Ελένη» του:

Ο Εμφύλιος ήταν για πολλά χρόνια ένα σημείο σκοτεινό και κλειστό. Το μεγάλο εθνικό ταμπού. Το μυστικό της ιστορίας.

Για τις γενιές που μεγάλωσαν σ’ αυτή την περίοδο, τα πέτρινα χρόνια του Εμφυλίου υπήρξαν ο απαγορευμένος καρπός της ιστορικής γνώσης, η κρυφή ντροπή της ελληνικής κοινωνίας. Ένας κόσμος φαντασμάτων που στοίχειωσε την πορεία της μετεμφυλιακής Ελλάδας.

Όσοι έσπασαν το φράγμα της σιωπής, όσοι συνέβαλαν στο να ’ρθει στο φως αυτός ο κόσμος των φαντασμάτων δικαιούνται σεβασμό.

Και ο Νίκος Γκατζογιάννης είναι ένας απ’ αυτούς που δεν φοβήθηκαν να καταθέσουν τη δική τους ιστορική αλήθεια και να την εκθέσουν στην κρίση του αναγνώστη.

Η σύγχρονη Ελλάδα είναι επιτέλους έτοιμη, μετά από την κατασίγαση των παθών, από τη μαθητεία στη δημοκρατία και τη νέα ευρωπαϊκή ποιότητα, να αντιμετωπίσει τις μαύρες σελίδες της ιστορίας της.

Κι αυτό αποτελεί την εγγύηση ότι τα τραύματα της περιόδου 1946-1949 δεν μετατρέπονται σε απωθημένα, αλλά σε δημιουργική δύναμη για τη μεγάλη υπέρβαση των διαιρέσεων και των διχασμών του παρελθόντος.

Το βιβλίο του Νίκου Γκατζογιάννη έχει μεταφραστεί σε είκοσι έξι γλώσσες. Έχει γυριστεί σε ταινία, έχει γνωρίσει λαμπρές κριτικές σε πλήθος περιοδικών και εφημερίδων σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Η λογοτεχνική του αξία είναι, λοιπόν, αναμφισβήτητη. Αναμφισβήτητη είναι και η αξία του βιβλίου ως ντοκουμέντου.

Η Ελένη είναι πράγματι μια μάνα που εκτελέστηκε, γιατί οργάνωσε τη διαφυγή των παιδιών της στην ασφαλή τότε Αμερική. Η Ελένη υπήρξε θύμα του εμφύλιου σπαραγμού και θυσιάστηκε για να εξασφαλίσει στα παιδιά της μια καλύτερη ζωή. Η Ελένη, ασφαλώς, δικαιούται μνήμης και τιμής. Τη μεγαλύτερη τιμή την είχε από το γιο της· που έκανε τη ζωή της βιβλίο μ’ έναν τρόπο λυτρωτικό.

Το να συγκινηθεί κανείς από την ιστορία της Ελένης δεν σημαίνει ότι δεν συγκλονίζεται από τα ανθρώπινα δράματα της άλλης πλευράς. Δεν σημαίνει ότι βλέπει μόνο τη μια όψη της βαρβαρότητας και ότι χωρίζει τους πρωταγωνιστές της περιόδου σε αγγέλους και δαίμονες.

Η σημερινή Ελλάδα δεν φοβάται τον καθρέφτη της. Δεν μισεί και δεν σπαράσσει.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θέλω να πιστεύω ότι είμαστε πια σε θέση να διαβάζουμε την ιστορία χωρίς έτοιμα από πριν συμπεράσματα. Και χωρίς επιλεκτική μέθεξη στις τυφλές πορείες του ανθρώπινου πεπρωμένου.

Τα ανωτέρω δημοσιεύονται επειδή εκφράζουν απόλυτα την πεποίθησή μου ότι δεν πρέπει —επιτέλους— να φοβόμαστε τον καθρέφτη μας, αλλά και ότι δεν έχει κανένα απολύτως νόημα να αναζητούμε τους «αγγέλους» και τους «δαίμονες» σε έναν απάνθρωπο εμφύλιο σπαραγμό, όπως ήταν αυτός της δεκαετίας του ’40 στη χώρα μας.

Αντιλήψεις τέτοιου είδους, παρωχημένες και μονοδιάστατες, μόνο την ιστορική μνήμη και την ιστορική αλήθεια δεν υπηρετούν.