H λεηλατημένη ναζιστική τέχνη εξακολουθεί να κρέμεται σε βελγικές και βρετανικές γκαλερί

Τον Αύγουστο του 1940, ο Samuel Hartveld και η σύζυγός του, Clara Meiboom, επιβιβάστηκαν στο υπερωκεάνιο SS Exeter στη Λισαβόνα με προορισμό τη Νέα Υόρκη. Σε ηλικία 62 ετών, ο Χάρτβελντ, ένας επιτυχημένος Εβραίος έμπορος έργων τέχνης, άφησε πίσω του έναν κόσμο. Το ζευγάρι είχε εγκαταλείψει την πόλη του, την Αμβέρσα, λίγο πριν από τη ναζιστική εισβολή στο Βέλγιο τον Μάιο του 1940, αποχωριζόμενο τον 23χρονο γιο του, Adelin, ο οποίος είχε αποφασίσει να ενταχθεί στην αντίσταση.

Ο Χάρτβελντ αποχαιρέτησε επίσης μια ακμάζουσα γκαλερί σε ένα ωραίο art deco κτήριο στη φλαμανδική πρωτεύουσα, μια πλούσια βιβλιοθήκη και περισσότερους από 60 πίνακες. Το ζευγάρι επέζησε του πολέμου, αλλά ο Adelin σκοτώθηκε τον Ιανουάριο του 1942. Ο Χάρτβελντ δεν ξαναβρέθηκε ποτέ με τους πίνακές του, οι οποίοι αγοράστηκαν σε τιμή ευκαιρίας από έναν συμπαθούντα των Ναζί και σήμερα βρίσκονται διάσπαρτοι σε γκαλερί της βορειοδυτικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Tate Britain.

Photo: Wikimedia Commons

Το ταξίδι της κλεμμένης τέχνης

Η ιστορία των χαμένων πινάκων του Χάρτβελντ είναι ένα μόνο επεισόδιο στον τεράστιο κατάλογο των έργων τέχνης που λεηλατήθηκαν, εκλάπησαν ή πουλήθηκαν με τη βία μετά την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία το 1933. Σχεδόν 80 χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα νέο βιβλίο, το Kunst voor das Reich, υποστηρίζει ότι το Βέλγιο δεν έχει ακόμη αναμετρηθεί με αυτή την κληρονομιά.

Για τον συγγραφέα του βιβλίου, Geert Sels, η αναζήτηση ξεκίνησε το 2014 μετά την εντυπωσιακή ανακάλυψη 1.500 αριστουργημάτων του μοντερνισμού στο διαμέρισμα ενός 80χρονου άνδρα στο Μόναχο, γιου του ναζιστή εμπόρου έργων τέχνης Hildebrand Gurlitt. Ο Sels, ο πολιτιστικός συντάκτης της βελγικής εφημερίδας De Standaard, ενθουσιάστηκε. Ήθελε να μάθει αν κάποιο από τα έργα είχε έρθει από το Βέλγιο. Αλλά όταν πήγε να συμβουλευτεί τα επίσημα αρχεία, απογοητεύτηκε: Το Βέλγιο δεν είχε δημόσια βάση δεδομένων για τα χαμένα ή ορφανά έργα τέχνης.

Χμμμμμ…

Σύμφωνα με τη βελγική κυβέρνηση, αυτό συνέβαινε επειδή όλα ήταν εντάξει. Μια κυβερνητική επιτροπή για τα λεηλατημένα εβραϊκά περιουσιακά στοιχεία είχε ολοκληρώσει το έργο της το 2001. «Η απάντηση ήταν ότι όλα στο Βέλγιο έχουν ερευνηθεί», δήλωσε ο Σελς στον Observer. «Σκέφτηκα, λοιπόν, ότι πρόκειται για ψέμα».

Ο Sels ήταν πεπεισμένος ότι το Βέλγιο υπολείπεται κατά πολύ των αρχών της Ουάσινγκτον του 1998, όταν 44 χώρες συμφώνησαν να δημιουργήσουν ένα κεντρικό μητρώο έργων τέχνης που είχαν κλαπεί από τους Ναζί και να δημοσιοποιήσουν τα κατασχεθέντα έργα για να βοηθήσουν στον εντοπισμό των αρχικών ιδιοκτητών ή των κληρονόμων. «Πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Βελγίου, συμφώνησαν να κάνουν έρευνα, να δημοσιοποιήσουν τις πληροφορίες, να δημιουργήσουν βάσεις δεδομένων, αλλά το Βέλγιο δεν το έκανε».

Έτσι ξεκίνησε τη δική του έρευνα, η οποία τον οδήγησε στη διάσπαρτη συλλογή του Hartveld. Η βιβλιοθήκη του – 29 κιβώτια με βιβλία τέχνης και καταλόγους δημοπρασιών – μεταφέρθηκε από τους Ναζί.

Η γκαλερί και οι πίνακές του πουλήθηκαν στον René Van de Broek, έναν 31χρονο συντηρητή ζωγραφικής και μέλος της DeVlag, μιας φλαμανδικής ομάδας που ευνοούσε τη συνεργασία με τη ναζιστική Γερμανία. Ο Van de Broek πλήρωσε 200.000 φράγκα για τον εκθεσιακό χώρο και τους 66 πίνακες, λέγοντας αργότερα στους μεταπολεμικούς ερευνητές ότι πίστευε ότι ήταν μια δίκαιη τιμή. Στην πραγματικότητα ήταν μια κλοπή – ο Hartveld είχε πάρει υποθήκη 800.000 φράγκα μόνο για την κατασκευή του ακινήτου.

Δείτε το βίντεο

Με την υπογραφή του «τζέντλεμαν ζωγράφου»

Το 1948, ο Van de Broek πούλησε έναν μόνο πίνακα – το μπαρόκ έργο του 17ου αιώνα, «Πορτρέτο του Επισκόπου Antonius Triest», στην πόλη της Γάνδης για 50.000 φράγκα. Ένα άλλο έργο του Χάρτβελντ του 17ου αιώνα, «ο Αινείας και η οικογένειά του που φεύγουν από την φλεγόμενη Τροία», κρέμεται τώρα στην Tate Britain, το οποίο αποκτήθηκε από Βέλγο έμπορο τέχνης το 1994. Το έργο του 1654, που κάποτε θεωρούνταν ιταλικός πίνακας, φέρει την υπογραφή του «τζέντλεμαν ζωγράφου» του Καντέρμπουρι Χένρι Γκιμπς και το θέμα της εξορίας του απηχεί το τραύμα του πρόσφατου αγγλικού εμφυλίου πολέμου.

Ο Van de Broek, ο οποίος ανακρίθηκε μετά τον πόλεμο για τις ναζιστικές του συμπάθειες, έπεισε τους ερευνητές ότι είχε την ευλογία του Hartveld για να διαθέσει τους πίνακες. Μια επιστολή με ημερομηνία 5 Ιουλίου 1945, που υποτίθεται ότι ήταν από τον έμπορο τέχνης, ανέφερε ότι ο Van de Broek είχε κάνει «λαμπρή δουλειά» σώζοντας το απόθεμά του. Ως έκφραση «ειλικρινούς ευγνωμοσύνης» πρότεινε στον Van de Broek να διευθύνει την γκαλερί και να πουλήσει το απόθεμα, αν ήθελε.

Για έναν άνθρωπο που είχε χάσει τον γιο του και το έργο της ζωής του σε έναν πόλεμο που μόλις είχε τελειώσει, ο άνετος τόνος ήταν συγκλονιστικός.

Photo: Wikimedia Commons

Κάτι δεν πάει καλά

Ο Sels πήγε την επιστολή σε έναν ειδικό σε θέματα γραφής, ο οποίος διαπίστωσε σημαντικές αποκλίσεις με το συνηθισμένο ύφος του Hartveld και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρχε «μεγάλη πιθανότητα… η υπογραφή να μην είναι το χέρι του Monsieur S Hartveld».

Μετά την έρευνα για το βιβλίο, ο Sels θέλει να επεκτείνει την έννοια της χαμένης τέχνης. Ο Χάρτβελντ δεν γνώριζε ποτέ ότι τα έργα του πωλούνταν.

Το 1939, ένας Εβραίος μετανάστης στο Βέλγιο από το Βερολίνο, ο Benno Seegall, προσέφερε στο Μουσείο Καλών Τεχνών των Βρυξελλών 10 σχέδια από την οικογενειακή συλλογή, μετά από μια προηγούμενη δωρεά δύο έργων, για να εξασφαλίσει βίζα για την αδελφή του. Η Emmy Seegall και ο σύζυγός της, Fritz Gütermann, προσπαθούσαν απεγνωσμένα να διαφύγουν από τη Γερμανία μετά τα πογκρόμ της Νύχτας των Κρυστάλλων* τον Νοέμβριο του 1938, αλλά είχαν απορριφθεί πολλές φορές για βελγική βίζα.

(*Ο όρος Kristallnacht, επίσης Reichskristallnacht, Pogromnacht, περιγράφει το μαζικό πανεθνικό πογκρόμ στη Γερμανία και στην Αυστρία τη νύχτα της 9ης προς 10η Νοεμβρίου 1938. Ο στόχος ήταν οι Εβραίοι πολίτες όλης της χώρας και αποτέλεσε την απαρχή του Ολοκαυτώματος).

Ο Benno, ο οποίος ζούσε στις Βρυξέλλες από το 1936, εξασφάλισε βίζα με πρωτοποριακά έργα του Henri de Toulouse-Lautrec και του Max Liebermann. Τα σχέδια αυτά παραμένουν σήμερα στη συλλογή του μουσείου. Για τον Sels, πρόκειται για μια πολύ ξεκάθαρη υπόθεση: «Δεν θα έδιναν πράγματα αν δεν ήταν για να σώσουν τη ζωή τους και να ξεφύγουν από τη Γερμανία».

Δύσκολη πίστα

Σε δήλωσή του, ο υφυπουργός του Βελγίου, αρμόδιος για τα μουσεία, Τόμας Ντερμίν, δήλωσε ότι η προηγούμενη κυβερνητική επιτροπή είχε αποκαταστήσει μεγάλο αριθμό λεηλατημένων έργων, αλλά οι μετέπειτα αποκαταστάσεις ήταν «πολύ σποραδικές». Ο ίδιος, σύμφωνα με την ανακοίνωση, δημιουργούσε ένα τμήμα που θα επιφορτίσει τα ομοσπονδιακά μουσεία με την εξέταση «μιας διαδικασίας που θα επιτρέπει μια πιο προληπτική προσέγγιση του θέματος», διότι «η ανθρωπότητα πρέπει πάντα να καταλήγει να νικά τη βαρβαρότητα».

Τα Βασιλικά Μουσεία Καλών Τεχνών του Βελγίου (RMFAB) δήλωσαν ότι «πρέπει να διεξαχθεί περαιτέρω έρευνα για την άγνωστη προέλευση ορισμένων από τους πίνακές τους» και θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες επιστροφές. Τα μουσεία, τα οποία επέστρεψαν πέρυσι ένα εξπρεσιονιστικό έργο στους απογόνους ενός ζευγαριού Γερμανών Εβραίων, δήλωσαν ότι μελετούν τα έργα των Seegalls στο πλαίσιο ενός ευρύτερου, τετραετούς προγράμματος για την προέλευση των συλλογών τους που αποκτήθηκαν από το 1933. «Το RMFAB ελπίζει σθεναρά ότι το έργο αυτό θα του επιτρέψει να ολοκληρώσει την προέλευση των έργων τέχνης στη συλλογή του… και θα εξασφαλίσει μεγαλύτερη διαφάνεια».

Ο καθηγητής Dr. Manfred Sellink, διευθυντής του Μουσείου Καλών Τεχνών της Γάνδης, δήλωσε ότι δεν υπήρξε καμία αξίωση για την ανάκτηση του πορτραίτου του επισκόπου Antonius Triest. Οποιαδήποτε απόφαση σχετικά με την επιστροφή θα ληφθεί από την πόλη της Γάνδης, ιδιοκτήτρια της συλλογής του μουσείου. Το μουσείο του, είπε, είχε ερευνήσει έργα αμφίβολης προέλευσης και πάντα συνεργαζόταν για την επιστροφή κλεμμένων αντικειμένων, αλλά αναγνώρισε ότι μπορεί να υπάρχουν προβληματικά έργα στη συλλογή. «Μπορώ να πω χωρίς δισταγμό ότι το βελγικό κράτος έχει καθυστερήσει πολύ να αναλάβει δράση», πρόσθεσε ο Sellink.

Η Tabitha Barber, επιμελήτρια βρετανικής τέχνης στην Tate Britain, δήλωσε ότι το μουσείο κάνει προσεκτική δουλειά για να εξακριβώσει ότι ο πίνακας του Αινεία έχει ταυτοποιηθεί σωστά: «Βρισκόμαστε στη διαδικασία να το κάνουμε αυτό και θα ενημερώσουμε ανάλογα το αρχείο μας για την προέλευσή του».

Εν τω μεταξύ, ο Sels έχει εντοπίσει αρκετούς συγγενείς των εβραϊκών οικογενειών που έχασαν έργα τέχνης κατά τη διάρκεια του πολέμου. Πιστεύει ότι οι ισχυρισμοί τους θα αυξήσουν την πίεση στην κυβέρνηση του Βελγίου να δράσει: «Δεν θα ήταν ακριβές να πούμε ότι όλα έχουν μελετηθεί και ότι δεν βρέθηκαν παρατυπίες».

*Με στοιχεία από theguardian.com