Ασφάλεια vs Δημοκρατίας στον «πόλεμο» του Ελ Σαλβαδόρ

Στα ισπανικά, Ελ Σαλβαδόρ σημαίνει «Ο Σωτήρας». Όμως εδώ και πάνω από ένα χρόνο πια η χώρα της Κεντρικής Αμερικής βρίσκεται σε διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης, με τον επιχειρηματία-πρόεδρο Ναγίμπ Μπουκέλε σε ρόλο «εθνοσωτήρα», πατάσσοντας την εγκληματικότητα, αλλά και τις δημοκρατικές αρχές.

Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 2022 μετά από ένα αιματηρό Σαββατοκύριακο βίας μεταξύ συμμοριών και έχει έκτοτε ανανεωθεί από την -ελεγχόμενη από τον πρόεδρο- Βουλή 12 φορές.

Στο όνομα της καταστολής των μέχρι πρότινος πανίσχυρων και εξαιρετικά επικίνδυνων συμμοριών, στα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν μπει «χειροπέδες».

Πολιτικές ελευθερίες ανεστάλησαν, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος πρόσβασης σε δικηγόρο.

Η κυβέρνηση μπορεί να παρακολουθεί χωρίς εντάλματα ιδιωτικές επικοινωνίες.

Η αστυνομία απέκτησε το ελεύθερο να συλλαμβάνει οποιονδήποτε θεωρεί ύποπτο για συμμετοχή σε συμμορίες, ακόμη και χωρίς αποδείξεις.

Οι «μεταρρυθμίσεις» που εφαρμόστηκαν συμπεριλαμβάνουν αυστηροποίηση του ποινικού κώδικα, μειώνοντας το ηλικιακό όριο ποινικής ευθύνης από 16 στα μόλις 12 έτη.

Μόνο μέσα σε ένα χρόνο έχουν συλληφθεί περίπου 64 χιλιάδες άτομα: σχεδόν ένας στους 100 κατοίκους του Ελ Σαλβαδόρ.

Μόλις πρόσφατα η κυβέρνηση άνοιξε μια μέγα-φυλακή για την κράτηση του εκρηκτικά αυξανόμενου αριθμού των κρατουμένων.

Τα μέλη των συμμοριών «θα ζουν εκεί για δεκαετίες», διακήρυξε ο πρόεδρος Μπουκέλε, κωφεύοντας στις διαμαρτυρίες πολιτών για άδικες συλλήψεις συγγενών τους.

«Ο πόλεμος κατά των συμμοριών που διεξάγει η κυβέρνηση επέτρεψε στον πληθυσμό να νιώσει αίσθημα ασφάλειας», αναφέρεται στο κείμενο του νομοθετικού διατάγματος για την πιο πρόσφατη παράταση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης.

Αυτό δείχνουν τα στοιχεία, καθώς και πρόσφατη επιτόπια έρευνα δημοσιογράφων του ιστότοπου El Faro σε 14 κοινότητες, που ήταν επί χρόνια έρμαια των εγκληματικών ομάδων.

Σε δημοσκοπήσεις, το 88,2% των πολιτών δηλώνουν ότι αισθάνονται πλέον ασφαλείς.

Όμως ειδικοί εμπειρογνώμονες, οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και επικριτές της πολιτικής Μπουκέλε καταγγέλλουν ότι το τίμημα είναι υπερβολικά, πολύπλευρα και δυσανάλογα υψηλό.

«Συστηματικές παραβιάσεις»

«Οι θάνατοι 132 ατόμων υπό κράτηση, οι αυθαίρετες κρατήσεις, οι μαζικές ποινικές διώξεις και η αδιάκριτη φυλάκιση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων είναι ασυμβίβαστες με μια αποτελεσματική, δίκαιη και διαρκή στρατηγική δημόσιας ασφάλειας», καταγγέλλει σε νέα έκθεση η Διεθνής Αμνηστία.

«Η συστηματική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η κατάλυση του κράτους δικαίου δεν αποτελούν απάντηση στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα. Αντιθέτως, δημιουργούν πολύ επικίνδυνα προηγούμενα», υπογραμμίζει.

«Βλέπουμε με ανησυχία πώς ο υπερπληθυσμός [στις φυλακές] και τα βασανιστήρια συνεχίζουν να στοιχίζουν τη ζωή αθώων ανθρώπων, με τη συνενοχή όλων των θεσμών που υποτίθεται ότι προασπίζουν τα δικαιώματά τους», δήλωσε η Ερίκα Γκεβάρα-Ρόσας, διευθύντρια του αμερικανικού τμήματος της διεθνούς οργάνωσης.

Πιο ευάλωτοι, προειδοποιεί η Διεθνής Αμνηστία, είναι όσοι «ζουν στις πιο φτωχές περιοχές και έχουν ιστορικά υποστεί τη “μάστιγα” των συμμοριών».

Ποινικοποιούνται και αυτοί στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής, παρατηρεί, ενόσω υπάρχει ελάχιστη διαφάνεια ή δυνατότητα προσφυγών για όσους φυλακίζονται άδικα.

Αυτό προκύπτει άλλωστε από τα επίσημα στοιχεία. Κατά την κυβέρνηση Μπουκέλε, τα μέλη των συμμοριών υπολογίζονταν αρχικά κοντά στα 70.000.

Μέχρι τον περασμένο Φεβρουάριο, οι συλλήψεις ήταν πια 64.000.

Όμως κατά τον υπουργό Άμυνας του Ελ Σαλβαδόρ, υπάρχει ακόμη να γίνει πολλή δουλειά, αναφέροντας ότι 30.000 μέλη συμμοριών παραμένουν ελεύθερα.

Κάτι που πρακτικά σημαίνει ότι είτε τα μέλη των συμμοριών έχουν αυξηθεί -καταδεικνύοντας ως αναποτελεσματικά τα δρακόντεια μέτρα- είτε ότι 24.000 κρατούμενοι (σχεδόν το 40%) δεν ανήκαν σε συμμορίες.

Είτε πάλι και τα δύο…

«Δεν ιδρώνει το αφτί»

Βλέποντας τη δημοτικότητά του να αυξάνεται και το δρόμο ανοιχτό για την άνετη επανεκλογή του στις κάλπες του επόμενου Φεβρουαρίου, ο πρόεδρος Μπουκέλε δείχνει αποφασισμένος να συνεχίσει στον ίδιο δρόμο.

Τον έστρωσε άλλωστε μεθοδικά μετά την ανάδειξή του στο αξίωμα, το 2019.

Αρχικά ήλθε σε μυστική συμφωνία με τους αρχηγούς των τριών μεγαλύτερων εγκληματικών οργανώσεων στη χώρα -των Mara Salvatrucha, Barrio 18 Revolucionarios και Barrio 18 Sureños- για περιορισμό της βίας.

Σε αντάλλαγμα, ζήτησαν -μεταξύ άλλων- βελτίωση των συνθηκών κράτησης στις φυλακές για τα μέλη τους, μη έκδοση σε άλλες χώρες και πιο fast track αποφυλακίσεις.

Δύο παραβιάσεις της συμφωνίας με ξεσπάσματα βίας τον Απρίλιο του 2020 και τον Νοέμβριο του 2021 απαντήθηκαν από τον κρατικό μηχανισμό με σύντομη καταστολή.

Στο τρίτο κύμα βίας, πέρυσι τον Μάρτιο, η βίαιη κλιμάκωση της κρατικής αντίδρασης φάνηκε να πιάνει τις συμμορίες εξ απήνης.

Ο Μπουκέλε τους κήρυξε τον πόλεμο, βγάζοντας το στρατό στους δρόμους και διατάσσοντας μαζικές συλλήψεις.

Στο μεσοδιάστημα είχε συγκεντρώσει υπερεξουσίες στα χέρια του, καθώς το νεόκοπο λαϊκίστικο κόμμα του είχε εξασφαλίσει άνετη πλειοψηφία στη Βουλή, μετά τις βουλευτικές εκλογές του 2021.

Το αποτέλεσμα ήταν μια σταδιακή διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών της χώρας.

«Πλημμύρισε» με υποστηρικτές και συμμάχους του το Συνταγματικό Δικαστήριο, το γραφείου του Επιτρόπου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, του Ινστιτούτου Δημόσιας Πληροφόρησης και άλλων ανεξάρτητων εποπτικών φορέων.

Ο γενικός εισαγγελέας απολύθηκε. Οι τοπικές κυβερνήσεις αποδυναμώθηκαν. Απαγορεύτηκε στα ΜΜΕ να «μεταδίδουν μηνύματα των συμμοριών», με ευρεία ερμηνεία αυτού του όρου.

Χωρίς λοιπόν μηχανισμούς ελέγχου, στο Ελ Σαλβαδόρ εφαρμόστηκε μία από τις πιο εντατικές καταστολές κατά εγκληματικών οργανώσεων που έχουν καταγραφεί ποτέ στη Λατινική Αμερική.

Μια ευρεία περιοχή, όπου σχεδόν όλες οι πολιτικές σκληρής αντιμετώπισης του οργανωμένου εγκλήματος έχουν έως τώρα μακροπρόθεσμα αποτύχει.

Ένα κακό προηγούμενο

Παρά τις αντιδημοκρατικές μεθόδους και τις καταγγελίες για σωρεία παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο πρόεδρος του Ελ Σαλβαδόρ δείχνει να αποκτά τώρα… θαυμαστές στην περιοχή για την πολιτική του.

«Μια προσέγγιση όπως αυτή του Μπουκέλε θα ήταν λαμπρή για να μειωθούν οι ανθρωποκτονίες», δήλωσε πρόσφατα ο υπουργός Δημόσιας Τάξης της Κόστα Ρίκα.

Πρότυπο χαρακτήρισε το Ελ Σαλβαδόρ η ακροδεξιά Σούρι Μαϊτέ Ρίος Σόσα, κόρη του πρώην δικτάτορα της Γουατεμάλας και επικρατέστερη υποψήφια για την προεδρία της χώρας στις εκλογές του προσεχούς Ιουνίου.

Ο Μπουκέλε δηλώνει πρόθυμος για… εξαγωγή «τεχνογνωσίας», προτείνοντας βοήθεια στην Αϊτή για την καταπολέμηση των συμμοριών που λυμαίνονται τη διαλυμένη χώρα.

Αυτά, σε μια εποχή που οι δημοκρατικοί θεσμοί ήδη δοκιμάζονται σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής, όπου η ιστορία προσφέρει ήδη πολλά παραδείγματα για το πόσο μακρύς και δύσκολος είναι ο δρόμος επανόδου από την αντιδημοκρατική διολίσθηση.

Αναλυτές και οργανώσεις εν τω μεταξύ προειδοποιούν ότι -πέραν όλων των άλλων- η γρήγορη λύση που «ευαγγελίζεται» ο Μπουκέλε δεν θα είναι μακροπρόθεσμη στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας και των συμμοριών.

Στο Ελ Σαλβαδόρ υπάρχουν έντονες ανησυχίες ότι οι συμμορίες δεν έχουν στην πραγματικότητα διαλυθεί -πολλώ μάλλον όταν ο ίδιος ο υπουργός Άμυνας μιλά για 30.000 μέλη τους ελεύθερα στους δρόμους- αλλά αναδιοργανώνονται, περιμένοντας την «μπόρα να κοπάσει».

Εκφράζονται, δε, φόβοι ότι το μικρό κενό που έχει τώρα δημιουργηθεί μπορεί να σπεύσουν να καλύψουν μεγαλύτερες εγκληματικές ομάδες από άλλες χώρες, όπως π.χ. τα μεγάλα καρτέλ ναρκωτικών, που έχουν ήδη επεκτείνει τη δράση τους στις γειτονικές Γουατεμάλα και Ονδούρα.

Άλυτο παραμένει εξάλλου ένα δομικό πρόβλημα, που το οργανωμένο έγκλημα χρησιμοποιεί ως μοχλό για την επέκταση και  ισχυροποίησή του: στο Ελ Σαλβαδόρ, όπως και σε πολλές άλλες χώρες της ευρύτερης περιοχής, δεν έχει γίνει καμία ουσιαστική προσπάθεια για να εξαλειφθούν οι ανισότητες, η κοινωνική εξαθλίωση και η φτώχεια.