Η εξέγερση και η καθολικότητα

Σε ένα δοκίμιό του, γραμμένο το 1797, ο Ιμμάνουελ Καντ διατύπωσε την προκλητική άποψη ότι ο ενθουσιασμός που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση στα μάτια των ανθρώπων ήταν μία βασική απόδειξη ότι η ανθρωπότητα μπορεί να προοδεύσει. Προσοχή: όχι η ίδια η Γαλλική Επανάσταση ή η εξέλιξή της – ο Καντ για παράδειγμα είχε αρνητική γνώμη για τον γιακωβίνικο «Τρόμο» και ήταν οπαδός ενός αντιπροσωπευτικού κράτους δικαίου – αλλά το γεγονός ότι μια επανάσταση που γινόταν στο όνομα ιδανικών δικαιοσύνης ενέπνεε και συνέπαιρνε τους ανθρώπους ήταν από μόνο του ένδειξη ιστορικής προόδου.

Η παρατήρηση αυτή του Καντ υπογραμμίζει μια αλήθεια που τείνουμε κάποιες φορές να προσπερνάμε. Η «εποχή των επαναστάσεων», για να θυμηθούμε την ιστορική περίοδο που άνοιξαν ιστορικά συμβάντα όπως η Γαλλική Επανάσταση, δεν ήταν μια εποχή χάους, αναταραχής και επικίνδυνων επιθυμιών, όπως ήθελαν όλες οι παραλλαγές του συντηρητισμού, ούτε καταδείκνυε κάποια αδυναμία των θεσμών να αντιμετωπίσουν προκλήσεις, ένα είδος συστημικής δυσλειτουργίας που με τις κατάλληλες προληπτικές παρεμβάσεις θα μπορούσε να αποφευχθεί. Ήταν, επίσης, μία στιγμή όπου αναδυόταν μια εναλλακτική εκδοχή καθολικότητας, μια καθολικότητα που αναδύεται μέσα από την ίδια την εξέγερση.

Και ακόμη και εάν ο Καντ στοχαζόταν με μια αντίληψη της καθολικότητας που θα μπορούσε να θεωρηθεί «από τα πάνω» και που αντιστοιχούσε στην αντίληψή του για μια ιστορία προόδου της ανθρωπότητας αρκετά ενοποιητική, στοιχείο που άλλωστε εντοπίζουμε και αργότερα, με ακόμη πιο έντονη τελεολογική φόρτιση, στον Χέγκελ, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι οι επαναστάσεις που έχουν έκτοτε στοιχειώσει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ιστορία και την πολιτική, αποτυπώνουν την ιστορικότητα διαφορετικών διαδρομών προς την καθολικότητα.

Εξεγερμένη καθολικότητα

Αυτό το στοιχείο υπογραμμίζει και ο Μασιμιλιάνο Τόμπα, στο βιβλίο του Insurgent Universality. An Alternative Legacy of Modernity, (Εξεγερμένη Καθολικότητα. Μια εναλλακτική κληρονομιά της νεωτερικότητας) που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης το 2019. Για τον Τόμπα, αυτό που αποτυπώνουν οι στιγμές των εξεγέρσεων είναι η ύπαρξη εναλλακτικών και ανταγωνιστικών χρονικοτήτων που δεν αποτυπώνουν την προτεραιότητα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και της αγοράς αλλά την έμφαση στα κοινά και τη συλλογικότητα. Χρονικότητες που διαπερνούν τόσο την ευρωπαϊκή ιστορία αλλά και αντιπροσωπεύουν όλες τις συχνά απωθημένες ιστορίες που έρχονταν από τους λαούς που έγιναν θύματα της αποικιοκρατίας και που δεν αναγνωρίζονταν σε μια εκδοχή δικαιωμάτων που στην πραγματικότητα ήταν του «λευκού ανθρώπου».

Αντίστοιχα, για τον Τόμπα εξεγερσιακές στιγμές όπως η Κομμούνα του Παρισιού μας προκαλούν να σκεφτούμε την πολιτική πέρα από το κράτος και την ιδιωτική ιδιοκτησία, ένα νήμα που βλέπει να αποτυπώνεται και στο πρώτο σύνταγμα της Σοβιετικής Ρωσίας του 1918, που εκτός των άλλων διαμόρφωνε ένα πολιτικό σώμα όχι με βάση το έθνος, αλλά την κοινωνική τάξη. Από την άλλη στην εξέγερση των Ζαπατίστας το 1994 και τις διακηρύξεις τους εντοπίζει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα προσέγγιση που δεν περιορίζεται μόνο στην υπεράσπιση των υποτελών σήμερα αλλά διεκδικεί να εκπροσωπήσει και πέντε αιώνες αντιστάσεων στην αποικιοκρατία και τη βαναυσότητα, τους «νεκρούς που μιλούν μέσα από τη δική μας φωνή». Αυτές οι ιστορικές ακολουθίες αλλά και οι διαφορετικές θεσμίσεις που προσπάθησαν να αναδείξουν αποτελούν για τον Τόμπα και μορφές πειραματισμού για την ανάδειξη ενός συνολικού προτάγματος δικαιοσύνης και ισότητας, μια εναλλακτική καθολικότητα που δεν παύει να είναι εξεγερμένη.

Όλα αυτά αποκτούν ιδιαίτερη σημασία εάν δούμε μια σειρά από πρόσφατα μεγάλα κινήματα, όπως ήταν οι ιδιαίτερα μεγάλες κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες μετά την τραγωδία στα Τέμπη ή η πολύ μεγάλη κοινωνική έκρηξη που είναι σε εξέλιξη στη Γαλλία, όχι απλώς ως εκφράσεις οργής ή ως «συναισθηματικές φορτίσεις».  Δηλαδή, να προσπαθήσουμε να δούμε αυτές τις μαζικές κινητοποιήσεις ως τις στιγμές που συμπυκνώνουν αιτήματα δικαιοσύνης, αλληλεγγύης, κοινωνικής ισότητας, που αρθρώνουν στο σήμερα το αίτημα μιας καθολικότητας που αναδύεται από τα κάτω.

Ίσως αυτό να είναι το πιο σημαντικό στοιχείο που υπενθυμίζουν τέτοιες κοινωνικές εκρήξεις. Σε πείσμα μιας προσπάθειας δεκαετιών να θεωρηθούν αναχρονιστικά όλα τα αιτήματα που θέτουν την ισότητα, την αναδιανομή, την κοινωνική προστασία ως αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα και να αντιμετωπιστεί ως σχεδόν παραβατική αυτού του είδους η απαίτηση να γίνει σεβαστή η αγωνία της κοινωνίας, αυτές οι μαζικές εκδηλώσεις και κινητοποιήσεις επαναφέρουν στο προσκήνιο ισχυρά και βαθιά ριζωμένα αιτήματα μιας διαφορετικής κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Δείχνουν ότι παρά τις ήττες μεγάλων κινημάτων τις προηγούμενες δεκαετίες, η πράξη και η σκέψη των υποτελών τάξεων και ομάδων, όλων αυτών που νιώθουν ότι σήμερα αντιμετωπίζονται ως αναλώσιμο υλικό, έχει τη δική της χρονικότητα, που επιμένει να υπερασπίζεται μια διαφορετική και ανταγωνιστική εκδοχή κοινωνική ισότητας και δημοκρατίας. Τη δική τους εξεγερμένη καθολικότητα.

Ο καθηγητής Μασιμιλιάνο Τόμπα

Αναπαλλοτρίωτες προσδοκίες

Αυτό που κυρίως φέρνουν στο οι μεγάλες κοινωνικές εκρήξεις του τελευταίου διαστήματος είναι ότι παρά την προσπάθεια να εμπεδωθεί μια συνθήκη μειωμένων προσδοκιών στα λαϊκά στρώματα και να παρουσιαστεί ως αναπόδραστη η τρέχουσα παραλλαγή του «υπαρκτού νεοφιλελευθερισμού», εξακολουθεί να υπάρχει ένας αναπαλλοτρίωτος πυρήνας δημοκρατικών και εξισωτικών προσδοκιών που απλώς αναζητά τη συγκυρία ή τον καταλύτη που θα τον φέρει εκρηκτικά στο προσκήνιο.