Διαφωτισμός α λα καρτ

Από το μεγάλο κίνημα του Διαφωτισμού, που άλλαξε ριζικά την εικόνα της ανθρωπότητας, στη σημερινή Ευρώπη έχει επικρατήσει μία νοσηρή και αυτοκαταστροφική παρερμηνεία του. Ο αυθεντικός Διαφωτισμός ανύψωσε τον άνθρωπο από αντικείμενο σε υποκείμενο της ιστορίας, όρισε τον αυτοπροσδιορισμό του ως επίκεντρο της πολιτικής και την ελευθερία του ως κεντρικό κοινωνικό αίτημα. Οι μεγάλοι Διαφωτιστές ανέδειξαν τον ορθολογισμό ως την κύρια ιδιότητα του νου και την επιστημονική πρόοδο ως αέναη διαδικασία βελτίωσης της ανθρωπότητας. Η ηθική τάξη, η δικαιοσύνη, η ισότητα, η ελευθερία, η απαλλαγή από την απολυταρχία και την πνευματική καθυστέρηση ήταν προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση μίας ανώτερης κοινωνίας. Επρόκειτο αναμφισβήτητα για το σπουδαιότερο κίνημα της νεότερης εποχής.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Διαφωτισμός γεννήθηκε στις χριστιανικές κοινωνίες της Δύσης. Η χριστιανική ηθική, στην αυθεντική της μορφή, έχει περιεχόμενο απελευθερωτικό και ανθρωποκεντρικό. Οι Διαφωτιστές στράφηκαν κυρίως εναντίον του μεσαιωνικού εξουσιαστικού συμπλέγματος της απολυταρχίας – φεουδαρχίας – καθολικής εκκλησίας, που εργαλειοποίησε πολιτικά και ιδεολογικά τον Χριστιανισμό για τη διαιώνιση της κυριαρχίας του. Αλλά το έδαφος στο οποίο γεννήθηκε ο Διαφωτισμός υπήρξε η ηθική βάση της χριστιανικής διδασκαλίας, όπως ο εξοπλισμός του ήταν η ελληνική φιλοσοφία και παιδεία. Αυτά όλα συγκρότησαν την έννοια του δυτικού πολιτισμού.

Η κυρίαρχη ιδεολογία των σημερινών ευρωπαϊκών ελίτ αποτελεί μία παρεκτροπή από το πνεύμα του Διαφωτισμού και προκύπτει από σοβαρή παρερμηνεία του και εσκεμμένη διαστρέβλωσή του. Τα ανθρώπινα δικαιώματα εκλαμβάνονται ως δικαίωμα μειοψηφιών να τα καταλύουν εν ονόματι των πολιτισμικών τους ιδιαιτεροτήτων. Η ανοιχτή κοινωνία συρρικνώνεται από την εγκαθίδρυση και συνεχή επέκταση θυλάκων με κοινωνικά καθυστερημένο χαρακτήρα. Η ελευθερία του λόγου απειλείται από την ολοκληρωτικού χαρακτήρα αστυνόμευση της σκέψης από την «πολιτική ορθότητα». Η λαϊκή κυριαρχία έχει ακυρωθεί από την εγκατάσταση γραφειοκρατικών – ολιγαρχικών – αυτοαναφορικών ελίτ χωρίς καμία επαφή με την κοινωνική πραγματικότητα.

Ο σεβασμός στη μειοψηφία έχει εξελιχθεί σε δικτατορία διαφόρων μειοψηφιών επί της πλειοψηφίας. Ο ορθολογισμός έχει δώσει τη θέση του σε βαθιά ανορθολογικές αξίες και στην ανάδυση ακραίων ανορθολογικών ιδεολογημάτων. Η κλασική παιδεία έχει εγκαταλειφθεί, εσχάτως μάλιστα βάλλεται, η δε ηθική τάξη περιφρονείται ως παρωχημένη. Τα έθνη, που υπήρξαν τα λίκνα και οι αγωγοί του Διαφωτισμού, δέχονται επίθεση ως υποτίθεται εχθροί της «ανοιχτής κοινωνίας». Η δε παγκοσμιοποίηση οδηγεί σε -ανεξέλεγκτη από τις δημοκρατικές κοινωνίες – κυριαρχία οικονομικών συμφερόντων πλανητικής κλίμακας.

Η επιστροφή στον γνήσιο Διαφωτισμό, που θα προστατεύσει τον σύγχρονο άνθρωπο από τις νέου τύπου απειλές εναντίον των ελευθεριών του, αποτελεί βασική προτεραιότητα για την προάσπιση της δημοκρατίας στην Ευρώπη.

Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το βιβλίο του «Παναγιώτης Κανελλόπουλος: ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του».