Ενας ρομαντικός χωρίς ελπίδα

Τι θα λέγαμε λοιπόν σε έναν νέο άνθρωπο για τον Στάινερ, έστω και με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου από τον θάνατό του; Πρώτα απ’ όλα αυτό: ότι ήταν ένας αναγνώστης. Διάβαζε κείμενα και μιλούσε γι’ αυτά που διάβαζε. Στην πραγματικότητα ζούσε μέσα στα βιβλία. Και είχε καταλάβει εγκαίρως ότι ήταν καλύτερα να κατοικεί σε πολλά μέρη ταυτοχρόνως ώστε να υπάρχει ένα στο οποίο να μπορεί να καταφεύγει. Απέρριπτε όλες τις ειδωλολατρίες εκτός από μία: την ειδωλολατρία της γλώσσας. Δεν μιλούσε απλώς πολλές γλώσσες (κληρονομιά από τη μητέρα του, που συνήθιζε να ξεκινάει μια φράση σε μια γλώσσα και να την τελειώνει σε μια άλλη).

Δίδασκε σε διάφορες γλώσσες, σκεφτόταν σε διάφορες γλώσσες, έκανε έρωτα σε διάφορες γλώσσες. Σε ένα βιβλίο του διηγείται τη σχέση του με τη Γερμανίδα S. (που όταν γδυνόταν μουρμούριζε ένα παιδικό τραγούδι για έναν ευνουχισμό), με την Ιταλίδα Α-Μ. (που ο «φλεγόμενος θάμνος» της μετατρεπόταν σε ηφαίστειο όταν εκείνος της απήγγελλε Προυστ), με τη Γαλλίδα Ν. (που του έλεγε, πάντα στον πληθυντικό, «Ελάτε, ελάτε τώρα μέσα μου, βαθιά!»)

Το δεύτερο που θα λέγαμε είναι ότι ο Στάινερ ήταν άνθρωπος των παθών. «Εμένα μ’ αρέσει να ακούω τζαζ, να παίζω με το σκυλί μου και να ψάχνω στα βιβλιοπωλεία παλιές μεταφράσεις της Ιλιάδας», έλεγε. «Οταν μου λέει κάποιος ότι αυτός είναι ένας χαζός τρόπος να περνά κανείς την ώρα του, δεν κάνω καν τον κόπο να του απαντήσω. Γιατί είμαι πεισμένος ότι το να τρελαίνεσαι για κάτι, το να κυριαρχείσαι από ένα πάθος, είναι το μεγαλύτερο χάρισμα που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος. Γι’ αυτό και λέω πάντα στους φοιτητές μου: καλλιεργήστε τις εκκεντρικότητές σας, διευρύνετε τους ελεύθερους χώρους του πνεύματός σας».

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 πήγε σε ένα cheese party μόνο και μόνο για να ακούσει από το Τρίτο Πρόγραμμα του BBC την πρεμιέρα του έργου του Ιγκορ Στραβίνσκι «Η περιπέτεια μιας τσουγκράνας» (λιμπρέτο του Γ.Χ. Ωντεν) στη Βενετία. «Είχες ξαφνικά την αίσθηση ότι ήσουν πολύ πλούσιος, πολύ κομψός, πολύ ψαγμένος», θα έγραφε αργότερα. «Ανοιγε μπροστά σου ο κόσμος, σε μια εποχή που από υλική άποψη ήταν πολύ περιορισμένη και σκυθρωπή».

Ως άνθρωπος των παθών, ο Τζορτζ Στάινερ ήταν συχνά απόλυτος στις κρίσεις του. Σε αυτό συνέβαλλε και η πίκρα του από την άρνηση του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ να τον εκλέξει λέκτορα το 1969. Τον είχαν ρωτήσει αν είχε πράγματι γράψει πως «το να σκοτώσεις έναν άνθρωπο επειδή διαφωνείς μαζί του για τη διαλεκτική του Χέγκελ σημαίνει σε τελευταία ανάλυση πως τιμάς το ανθρώπινο πνεύμα». Και είχε απαντήσει θετικά. Tον έκοψαν. Στη συνέχεια πάντως κέρδισε μια εντυπωσιακή υποτροφία για το Churchill College.

Ο ίδιος δήλωνε ένας «ρομαντικός χωρίς ελπίδα». Πίστευε ότι η αμερικάνικη μουσική είχε επαρχιακό χαρακτήρα και ότι τα μεγαλύτερα αμερικανικά επιτεύγματα στη σκέψη και τον πολιτισμό ήταν προϊόντα ευρωπαίων καλλιτεχνών και διανοουμένων. Θεωρούσε πως όσο μεγάλες προσωπικότητες κι αν ήταν ο Χέμινγουεϊ, ο Φώκνερ, ο Ροθ ή ο Μπέλοου, δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τον Τόμας Μαν, τον Προυστ ή τη ρωσική λογοτεχνία. Δεν ήταν καθόλου σίγουρος όμως ότι μια ήπειρος που είχε σφάξει τους Εβραίους της θα μπορούσε να ξαναβρεί τη διανοητική της αυτοπεποίθηση.

Το 1993, στο Σάλτσμπουργκ, στάθηκε μπροστά στον καγκελάριο Κολ και τον πρόεδρο Βάιτσεκερ και είπε: «Στη Γερμανία, τη νύχτα, όλα τα αστέρια είναι κίτρινα». Επικράτησε απόλυτη σιωπή. Στο τέλος της εκδήλωσης, ο Κολ του γύρισε την πλάτη. Αλλά ο Βάιτσεκερ πήρε τα χέρια του στα δικά του και του είπε: «Πόσο δίκιο έχετε!».

Δέκα χρόνια αργότερα, μιλώντας σε μια συνέντευξη για τον πόλεμο στα Βαλκάνια, τις σφαγές, τα βασανιστήρια και τον εμπρησμό της βιβλιοθήκης του Σαράγεβο, αναφέρθηκε στο ενδεχόμενο ορισμένες αλήθειες να χάθηκαν για πάντα. Τώρα ξέρουμε ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι θνητοί, είχε πει ο Βαλερύ. Ε, το ίδιο συμβαίνει και με τις αλήθειες.

Η ήττα των Ναζί

Γεννημένος στο Παρίσι από εβραίους γονείς αυστριακής καταγωγής, ο Στάινερ μετανάστευσε με την οικογένειά του το 1940 στην Αμερική. Γλίτωσε έτσι από το Ολοκαύτωμα, το οποίο θεωρούσε ότι σηματοδοτεί μια θεμελιώδη ρήξη με την πίστη μας στον πολιτισμό: ευφυείς Γερμανοί που άκουγαν Σούμπερτ δολοφονούσαν μορφωμένους Εβραίους που διάβαζαν Γκαίτε. Σπούδασε στο Σικάγο και το Χάρβαρντ, αλλά το 1950 επέστρεψε στην Ευρώπη. Οπως είπε κάποτε, δύο λόγοι τον κράτησαν εδώ. Ο ένας ήταν η αγάπη του για τις γλώσσες. Ο δεύτερος, πολύ βαθύτερος και πιο αποφασιστικός, είχε να κάνει με τις εβραϊκές του ρίζες: «Το να πάω σε ένα μεγάλο αμερικανικό πανεπιστήμιο, μου έλεγε ο πατέρας μου, θα σήμαινε πως νίκησαν οι Ναζί, οι οποίοι είχαν ορκιστεί πως κανείς Στάινερ δεν θα διδάξει ποτέ σε ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο. Μερικές φορές, όμως, μπροστά στην ηθική και πολιτική παρακμή αυτής της ηπείρου, αναρωτιέμαι μήπως έκανα λάθος».