Νησί Ιωαννίνων, οι μονές των Φιλανθρωπηνών και των Στρατηγόπουλων

Το νησάκι της Παμβώτιδας, της περιώνυμης λίμνης των Ιωαννίνων, ευρύτατα γνωστό ως Νησί, προσελκύει πολυάριθμους επισκέπτες όλες τις εποχές του χρόνου χάρη κυρίως στον ιδιαίτερα γραφικό οικισμό του και την εκλεκτή κουζίνα του.

Όμως, δεν είναι λίγοι και οι λάτρεις του θρησκευτικού τουρισμού που επιβιβάζονται στα καραβάκια τα οποία έχουν ως αφετηρία τους το Μόλο της πόλης των Ιωαννίνων και επισκέπτονται το όμορφο Νησί, για να θαυμάσουν τα μνημεία αυτού του σημαντικού μοναστικού κέντρου κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους.

Δύο από τα εν λόγω μνημεία-στολίδια του Νησιού είναι η μονή Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών ή του Σπανού και η μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ή Ντίλιου.

Η μονή Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών είναι συνυφασμένη με την επιφανή, αριστοκρατική κωνσταντινουπολίτικη οικογένεια των Φιλανθρωπηνών, που μετοίκησε στα Ιωάννινα μετά την άλωση της Βασιλεύουσας από τους σταυροφόρους, το 1204.

Το 1291/1292 ο Μιχαήλ Φιλανθρωπηνός, ιερέας και μέγας οικονόμος της μητρόπολης Ιωαννίνων, ανακαίνισε τη μονή που προϋπήρχε. Ο ίδιος απεικονίστηκε μαζί με άλλα μέλη της οικογένειάς του σε κόγχη του νάρθηκα του καθολικού (η κτητορική παράσταση των Φιλανθρωπηνών χρονολογείται από το 1542).

Πέραν της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, που είχε την επιμέλεια του μοναστηριακού συγκροτήματος επί σειράν αιώνων, με την ιστορία της μονής συνδέθηκαν η οικογένεια Σπανού και απόδημοι γιαννιώτες δωρητές, όπως οι Ζώτος και Απόστολος Τσιγαράς από τη Βενετία.

Η μονή των Φιλανθρωπηνών αποτέλεσε στο διάβα των αιώνων αξιοπρόσεκτο πνευματικό ίδρυμα, καθώς στο χώρο της λειτουργούσε εκπαιδευτήριο (πιθανώς από τους Βυζαντινούς Χρόνους) και «κρυφό σχολειό».

Σήμερα σώζονται το καθολικό, διώροφα κελιά, στα οποία είναι ενσωματωμένη και η είσοδος του συγκροτήματος (το διαβατικό), καθώς και τμήμα θολωτής αίθουσας που αποτελούσε μάλλον την τράπεζα της μονής.

Η σύγχρονη μορφή του καθολικού, θολωτού μονόχωρου ναού με νάρθηκα και τρεις εξωνάρθηκες, είναι αποτέλεσμα των ανακαινίσεων που έλαβαν χώρα το 16ο αιώνα.

Ο εξαιρετικός τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού της μονής των Φιλανθρωπηνών αποτελεί κορυφαίο δημιούργημα της λεγόμενης Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας ή Ηπειρωτικής Σχολής, που έδρασε στον ελλαδικό χώρο το 16ο αιώνα, παράλληλα με την Κρητική Σχολή.

Η μονή Αγίου Νικολάου Στρατηγοπούλου ιδρύθηκε κατά πάσαν πιθανότητα το 13ο αιώνα από μέλη της εξέχουσας, αριστοκρατικής κωνσταντινουπολίτικης οικογένειας των Στρατηγόπουλων, οι οποίοι, όπως και οι Φιλανθρωπηνοί, εγκαταστάθηκαν μετά το 1204 στα Ιωάννινα και διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο στη διοίκηση της πόλης.

Στο μετέπειτα διάστημα η μονή συνδέθηκε και με τη γιαννιώτικη οικογένεια Ντίλιου.

Από το βυζαντινό μοναστηριακό συγκρότημα διατηρείται το καθολικό, μονόχωρος ξυλόστεγος ναός με νάρθηκα στα δυτικά. Όπως συνάγεται από τη μορφή της τοιχοποιίας και των κεραμοπλαστικών κοσμημάτων της, το καθολικό ανεγέρθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα.

Τα διώροφα κελιά στη δυτική πλευρά του καθολικού προσκολλήθηκαν επί Τουρκοκρατίας.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού, έργο ενός πολύ αξιόλογου ανώνυμου ζωγράφου, εντάσσεται κι αυτός στο καλλιτεχνικό ρεύμα της προαναφερθείσης Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας.

Από το σύνολο των τοιχογραφιών, που ιστορήθηκαν το 1542/1543, ξεχωρίζουν σπάνια εικονογραφικά θέματα από παλαιότερα βυζαντινά πρότυπα (παραδείγματος χάριν, το όραμα των προφητών Ιεζεκιήλ και Αββακούμ στην κόγχη της αψίδας), καθώς και είκοσι οκτώ σκηνές από το βίο της Παναγίας, γνωστές από βυζαντινά εικονογραφημένα χειρόγραφα.

Βαγγέλης Στεργιόπουλος