Τι μπορεί να κρύβει ένα γυναικείο γυμνό σχέδιο του 16ου αιώνα;

Το σχέδιο που δείχνει έναν αστακό που περιπλανιέται και μια ρωμαλέα στρουθοκάμηλος βρίσκονται ανάμεσα στα εκατοντάδες έργα με κιμωλία που παρουσιάζονται στην έκθεση «Drawing The Italian Renaissance» στην King’s Gallery στα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ.

Τα έργα δημιουργήθηκαν από καλλιτεχνικές ιέρειες της Αναγέννησης, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ραφαήλ, ο Τιτσιάνος και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, και συχνά χρησίμευαν ως προσχέδια για πιο σημαντικά καλλιτεχνήματα, ενώ πιστεύεται ότι έφτασαν στην Βασιλική Συλλογή τον 17ο αιώνα επί Καρόλου Β’, ως δώρα.

Πολλά από αυτά τα έργα, δεν έχουν εκτεθεί ποτέ ξανά στο παρελθόν λόγω της ευθραυστότητάς τους. Τα σχέδια, τα οποία, εκείνη την εποχή, είχαν αρχίσει να αναγνωρίζονται ως αυτοτελή έργα τέχνης, αποτελούν την μεγαλύτερη έκθεση ιταλικών σχεδίων από το 1450 έως το 1600 που έχει παρουσιαστεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Ακόμη πιο σπάνια από τα προσχέδια που απεικόνιζαν ζώα, ήταν τα σχέδια που περιείχαν γυμνές γυναικές, δεδομένου ότι τα σώματα των ανδρών κυριαρχούσαν.

«Το ανδρικό σώμα είτο επίκεντρο της δημιουργικότητας», εξήγησε η ιστορικός της Αναγέννησης Maya Corry, συζητώντας για την έκθεση στην εκπομπή Front Row του BBC Radio 4 τον Οκτώβριο.

«Σε μια χριστιανική κοινωνία, [αυτό που βρίσκεται στο επίκεντρο] είναι το ανδρικό σώμα, και όχι το γυναικείο, που είναι φτιαγμένο κατ’ εικόνα του Θεού», συνέχισε.

Ο «Άνθρωπος του Βιτρούβιου» του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, με τις ιδανικές αναλογίες σώματος σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής, είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Είναι η ανδρική σωματική διάπλαση, είπε, που «έρχεται πιο κοντά στη θεϊκή τελειότητα».

«Ήταν ένας ρεαλιστής καλλιτέχνης»

Δεν έλειπαν φυσικά και τα πρακτικά ζητήματα. «Το εργαστήριο του καλλιτέχνη ήταν ένα ανδρικό περιβάλλον και ελλείψει επαγγελματικών μοντέλων θα ήταν ενάντια σε όλα τα κοινωνικά πρότυπα για μια γυναίκα να γδυθεί μπροστά σε οποιονδήποτε άνδρα εκτός από τον σύζυγό της», λέει στο BBC ο Μάρτιν Κλέιτον, επιμελητής της έκθεσης. Ήταν άνδρες μοντέλα που πόζαραν για τον Μιχαήλ Άγγελο, για παράδειγμα, όταν χρειαζόταν να φιλοτεχνήσει μια γυναικεία φιγούρα. «Αυτό οδήγησε σε παρεξηγήσεις και λάθη στις απεικονίσεις του γυναικείου σώματος».

Ο Ραφαήλ, ωστόσο, ήταν από τους πρώτους που εναντιώθηκε στην τάση αυτή, δημιουργώντας γυναικεία γυμνά βασισμένα σε θηλυκά μοντέλα. «Ήταν ένας ρεαλιστής καλλιτέχνης, ο οποίος χρησιμοποιούσε το σχέδιο με εξαιρετικό τρόπο», ανέφερε ο Κλέιτον μιλώντας στο BBC.

Τα σχέδια «μας επιτρέπουν να δούμε τις άμεσες αντιδράσεις του καλλιτέχνη στη ζωντανή φιγούρα, καθώς διερευνούσε τη στάση, τις αναλογίες, την κίνηση και τις ανατομικές λεπτομέρειες», προσθέτει. Στην περίπτωση του Ραφαήλ, «η ταυτόχρονη αποφασιστικότητά του και το άνοιγμά του σε παραλλαγές και δυνατότητες είναι πάντα εμφανή».

Στο έργο του Ραφαήλ «Οι τρεις Χάριτες», το γεγονός ότι υπάρχει ένα μόνο μοντέλο σε τρεις διαφορετικές στάσεις, μαρτυρά τη σχολαστική διαδικασία πίσω από τη δημιουργία της τοιχογραφίας «Η Γιορτή του Γάμου του Έρωτα και της Ψυχής», όπου αυτές οι τρεις φιγούρες θα εμφανιστούν τελικά, αλείφοντας τους νεόνυμφους, προοικονομώντας τη μελλοντική τους ευτυχία.

Το κεφάλι της Παναγίας του Φεντερίκο Μπαρότσι | The Royal Collection Enterprises Limited 2024/ Royal Collection Trust

Η τελειότητα στην πραγματική ζωή

Ένα γυμνό σώμα, δίχως ρούχα, αποτελούσε απόλυτη δοκιμασία για το ταλέντο ενός καλλιτέχνη της Αναγέννησης, ενώ παράλληλα αντικατόπτριζε το πάθος της εποχής για την επιστήμη. Οι  δικέφαλοι και τετρακέφαλοι των γυναικών καθρέφτιζαν το ενδιαφέρον για την ανατομία που βλέπουμε και σε άλλα έργα του Ντα Βίντσι, όπως το «Οι μύες του ποδιού», που επίσης εκτίθενται. Αλλά υπάρχει μια απαλότητα στο πρόσωπο και την κοιλιά που λείπει από τις ανδρικές απεικονίσεις της έκθεσης.

Όπως και ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, που φιλοτεχνήθηκε μια δεκαετία νωρίτερα, ο Ραφαήλ αναζητά ένα ιδεώδες. Σε μια επιστολή που φέρεται να έγραψε στον φίλο του Μπαλντασάρε Καστιλιόνε, Ιταλός ουμανιστής και διπλωμάτης, το 1514, εξέφραζε τη δυσκολία του να συλλάβει την τελειότητα στην πραγματική ζωή.

«Για να ζωγραφίσω μια όμορφη γυναίκα θα έπρεπε να δω πολλές καλλονές», γράφει. «Επειδή όμως τόσο η καλή κρίση όσο και οι όμορφες γυναίκες σπανίζουν, κάνω χρήση μιας συγκεκριμένης ιδέας που μου έρχεται στο μυαλό».

Γυμνό, σώμα και χάρη

Στις Τρεις Χάριτες του Ραφαήλ, ομορφιά σημαίνει καθαρό δέρμα, χωρίς τρίχες και στρογγυλά στήθη. Όταν ο Σάντρο Μποτιτσέλι συμπεριέλαβε τις Χάριτες στο τεράστιο πίνακά του «Άνοιξη», η γυναικεία απαλότητα τονίστηκε από τα κυματιστά μαλλιά και τα διάφανα υφάσματα, ενώ η μετα-αναγεννησιακή απόδοση του θέματος από τον Πιέτρο Λίμπερι διαθέτει ροδοκόκκινα μάγουλα και μαρμάρινη σάρκα που παρατηρούμε σε έργα όπως το Κεφάλι της Παναγίας του Φεντερίκο Μπαρότσι, το οποίο φιλοτεχνήθηκε έναν αιώνα νωρίτερα.

Ο Χάριτες (Ευφροσύνη, Αγλαΐα και Θάλεια), κόρες του Δία, αντανακλούν στις αναγεννησιακές απεικονίσεις τους μια ανδρική αντίληψη, όχι μόνο για το πώς πρέπει να μοιάζει μια γυναίκα, αλλά και για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται.

Ενσαρκώνουν αυτή τη έννοια της χάρης, η οποία συνδεόταν με τη διάκριση, την καλοσύνη και την αγάπη, ενώ ο κυκλικός χορός των Χαρίτων υποδηλώνει την αρμονία και την ισορροπία οι οποίες είναι οι θεμελιώδεις αρχές της αναγεννησιακής αισθητικής.

*Με πληροφορίες από: BBC | Deborah Nicholls-Lee