Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Β’)

Η αχανής αυτοκρατορία που δημιούργησε ο Μέγας Αλέξανδρος με τις ανεπανάληπτες εκστρατείες του δεν επέπρωτο να μακροημερεύσει. Και τούτο συνέβη, επειδή οι λαοί που είχαν υποταχθεί στην εξουσία του μακεδόνα στρατηλάτη δεν αποτελούσαν μια ενιαία πολιτική οντότητα υποστηριζόμενη από ένα στιβαρό μηχανισμό διακυβέρνησης, αλλά μια εύθραυστη στην πραγματικότητα ένωση, με μόνη συγκολλητική ουσία την ισχυρότατη προσωπικότητα του Αλεξάνδρου. Δεδομένης μάλιστα της ύπαρξης αφενός ανομοιογενών στοιχείων και αφετέρου έντονων διαφορών και ανισοτήτων από τη σκοπιά των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών, δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η εν λόγω έλλειψη πολιτικής συνοχής στους κόλπους της αυτοκρατορίας κατέστη αισθητή αμέσως μετά το θάνατο του μακεδόνα βασιλιά, το 323 π.Χ.

Οι πόλεμοι που ξέσπασαν στα κατοπινά χρόνια (διήρκεσαν περί τις τέσσερις δεκαετίες) οδήγησαν στο διαμελισμό της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου σε μικρότερα βασίλεια. Πρωταγωνιστές στις σφοδρές αυτές συγκρούσεις ήταν τόσο οι στρατηγοί που ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε διορίσει ως σατράπες στις κατακτημένες περιοχές της πρώην Περσικής Αυτοκρατορίας (γνωστοί ως Διάδοχοι) όσο και οι δικοί τους διάδοχοι (γνωστοί ως Επίγονοι). Σε τρία από τα μεγάλα ελληνιστικά βασίλεια που έμελλε τελικά να σχηματιστούν ιδρύθηκαν δυναστείες μακεδονικής καταγωγής: στο κράτος των Αντιγονιδών (Μακεδονία), στο κράτος των Λαγιδών ή Πτολεμαίων (Αίγυπτος) και στο κράτος των Σελευκιδών (Συρία – Μεσοποταμία, με πυρήνα τη Βαβυλωνία). Πέραν των μεγάλων αυτών βασιλείων, υπήρξαν και άλλα μικρότερα ελληνιστικά βασίλεια (αποσχισθέντα από το κράτος των Σελευκιδών) με μονάρχες που ανήκαν σε ελληνική ή εξελληνισμένη δυναστεία (Περγάμου, Βιθυνίας, Πόντου).

Ξεχωριστής αναφοράς χρήζει το βασίλειο των Πάρθων, που δημιουργήθηκε νότια – νοτιοανατολικά της Κασπίας Θάλασσας περί τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Μολονότι η εδώ δυναστεία, των Αρσακιδών, δεν ήταν –όπως οι προαναφερθείσες– ελληνική, τα νομίσματα του κράτους έφεραν ελληνικές επιγραφές.

Όπως γίνεται αντιληπτό από τα ανωτέρω, κατά την Ελληνιστική Εποχή σημειώθηκε –πρώτη φορά στο διάβα των αιώνων– μακρά και δυναμική διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού σε χώρες της Ανατολής που βρίσκονταν σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων από τα κέντρα του ελλαδικού χώρου. Η εξέλιξη αυτή ήταν ασφαλώς συνυφασμένη με την ενσωμάτωση των χωρών αυτών σε βασίλεια όπου είχαν ιδρυθεί δυναστείες ελληνικής καταγωγής, αλλά και με την έντονη παρουσία του ελληνικού στοιχείου στις ελληνιστικές μοναρχίες της Ανατολής (έλληνες παλαιοί πολεμιστές και μισθοφόροι, έμποροι και τεχνίτες είχαν διοικητικά πόστα στο στράτευμα και στο γραφειοκρατικό μηχανισμό των βασιλείων αυτών).

Ειδικότερα από γλωσσικής απόψεως, οι περιοχές του ελληνιστικού κόσμου, αυτής της τεράστιας, ποικιλόμορφης και πολυεθνικής κοινότητας, είναι δυνατόν να χωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες. Στην πρώτη περιλαμβάνονται εκείνες όπου η ελληνική γλώσσα –με μεγάλη βεβαίως ποικιλία διαλέκτων, όπως και παλαιότερα– αποτελούσε το αποκλειστικό εκφραστικό όργανο, δηλαδή η Μακεδονία, η νότια ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και η δυτική ακτογραμμή της Μικράς Ασίας. Στη δεύτερη κατατάσσονται περιοχές όπως η ανατολική Μεσόγειος, η Αίγυπτος και η Ανατολία, όπου εξελίχθηκε, καθ’ όλη τη διάρκεια των Ελληνιστικών Χρόνων, μια διαδικασία εξελληνισμού των γηγενών πληθυσμών, που εξακολουθούσαν να μιλούν τις δικές τους, τοπικές γλώσσες. Η γενίκευση της χρήσης της ελληνιστικής κοινής, για την οποία κάναμε λόγο στο αμέσως προηγούμενο άρθρο μας, η τελική καθιέρωσή της ως κυρίαρχου γλωσσικού οργάνου στη μεσογειακή λεκάνη και στην Ανατολή κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής Περιόδου, συνάντησε την αντίσταση ακόμα και ελληνόγλωσσων περιοχών της πρώτης κατηγορίας –η αρνητική στάση αυτών είχε εμφανώς πολιτικά κίνητρα–, πολλώ δε μάλλον αλλόγλωσσων περιοχών της δεύτερης κατηγορίας.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, τα ελληνιστικά βασίλεια περί το 270 π.Χ.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι (Μέρος Α’)