Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος ΣΤ’)

Προς επίρρωσιν όσων αναφέραμε στα προεκτεθέντα σχετικά με τη σπουδαιότητα της τέχνης του προφορικού λόγου στους κόλπους της αθηναϊκής δημοκρατίας των Κλασικών Χρόνων, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι όποιος έκανε μια δημόσια ομιλία, στην Εκκλησία του Δήμου ή στα δικαστήρια, κατέβαλλε εργώδη προσπάθεια να δώσει την εντύπωση στους ακροατές πως μιλούσε αυθόρμητα. Αυτό σημαίνει ότι δε συμβουλευόταν κάποιο χειρόγραφο ενόσω μιλούσε, αλλά και ότι είχε φροντίσει εγκαίρως να αποστηθίσει τη γραμμένη ομιλία που ενδεχομένως είχε στη διάθεσή του, σε περίπτωση που είτε είχε γράψει ο ίδιος προηγουμένως το λόγο του είτε είχε αναθέσει επί πληρωμή σε κάποιον λογογράφο ή ρήτορα να το πράξει αυτό.

Χαρακτηριστικές της νοοτροπίας αυτής είναι οι θέσεις του Αλκιδάμαντος, ενός ελαΐτη (από την Ελαία της μικρασιατικής Αιολίδος) ρητοροδιδασκάλου –είχε δεχτεί την ισχυρή επίδραση του σοφιστή Γοργία–, ο οποίος διατύπωσε τις αντιλήψεις του σε ένα δοκίμιο των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. υπό τον τίτλο Περί των τους γραπτούς λόγους γραφόντων ή περί σοφιστών. Εκφράζοντας –όπως και ο Πλάτων, θυμίζουμε– την αντίδρασή του στη σταδιακή κυριαρχία της γραφής στον πολιτικό και κοινωνικό βίο της κλασικής Αθήνας, ο Αλκιδάμας απορρίπτει την πρακτική των γραπτών λόγων, τη ρητορική που βασίζεται σε γραμμένους εκ των προτέρων και επεξεργασμένους έως την τελευταία λεπτομέρεια λόγους. Τάσσεται υπέρ του ρητορικού αυτοσχεδιασμού και υπογραμμίζει ότι ο προφορικός λόγος υπερέχει του γραπτού, καθώς προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στον ομιλητή και εγγυάται ότι αυτός δε θα βρεθεί ποτέ σε δύσκολη θέση, όποιες και αν είναι οι περιστάσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει.

Βεβαίως, συμπληρώνει ο Αλκιδάμας, η ευγλωττία, ο ευχερής και ορθός χειρισμός του λόγου χωρίς καμία σχετική προετοιμασία, είναι μια δεξιότητα σπάνια, ένα επίτευγμα που φανερώνει εκλεπτυσμένο ήθος και πνευματική καλλιέργεια. Σε αντίθεση με την παραγωγή ενός γραπτού κειμένου, που μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε, ακόμα και ένας απαίδευτος υπό συγκεκριμένες συνθήκες, η ομιλία χωρίς τη βοήθεια γραπτού κειμένου απαιτεί κοπιαστική προσπάθεια και άσκηση. Με άλλα λόγια, ενώ η γραφή, η σύνθεση γραπτών κειμένων, μπορεί να γίνει από τον καθέναν, η τέχνη της ομιλίας, ο λόγος που προέρχεται από άμεση λογική επεξεργασία, αποτελεί ένα πραγματικό κατόρθωμα, που μόνο όσοι ανήκουν στην ελίτ της διανόησης είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν.

Εν κατακλείδι, στην αθηναϊκή πόλη-κράτος της Κλασικής Εποχής η ανάγνωση αντιμετωπιζόταν μάλλον ως βασική δεξιότητα, η δε γραφή, με τις δημόσιες μορφές της (επιγραφές, νόμοι, ψηφίσματα, αρχεία κ.ά.), διαδραμάτιζε κεντρικό ρόλο, καθώς συντελούσε στην κατοχύρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ωστόσο, βαρύνουσα σημασία εξακολουθούσε να έχει και ο υψηλού επιπέδου προφορικός λόγος, η ικανότητα να μιλά κανείς στην Εκκλησία του Δήμου και στα δικαστήρια και να πείθει τους συγκεντρωμένους.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, σχεδιαστική αποκατάσταση τετράγωνου περίστυλου κτίσματος που βρισκόταν στην Αγορά της Αθήνας των Κλασικών Χρόνων και λειτούργησε πιθανώς ως δικαστήριο (πηγή: Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών – http://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Γ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Δ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Ε’)