Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Ε’)

Όσα αναφέραμε στο τελευταίο άρθρο μας αναφορικά με την εκμάθηση της ποίησης, τη μουσική παιδεία, το χορό και τα συμπόσια είναι ευνόητο ότι αφορούσαν την αφρόκρεμα της Αθήνας των Κλασικών Χρόνων, τους κύκλους δηλαδή των αριστοκρατών και των φιλοσόφων, και όχι τον απλό αθηναίο πολίτη. Τούτου δοθέντος, τίθεται ένα εύλογο ερώτημα: ποια ήταν η θέση που κατείχαν στο σώμα της αθηναϊκής κοινωνίας οι φτωχότεροι των ελεύθερων πολιτών –κατεξοχήν οι θήτες–, εκείνοι που ήταν αγράμματοι ή μόλις και μετά βίας μπορούσαν να διαβάσουν ή να γράψουν; Ήταν σχετικά καλή η κοινωνική τους ενσωμάτωση ή μήπως ήταν κατ’ ουσίαν αποκλεισμένοι εξαιτίας της αγραμματοσύνης τους;

Εξ όσων γνωρίζουμε, ο αγράμματος Αθηναίος δεν ήταν ούτως ή άλλως αποκλεισμένος από τον πολιτικοκοινωνικό βίο της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά είχε μέχρις ενός σημείου ενεργό συμμετοχή στα κοινά. Ως αθηναίος πολίτης είχε, κατ’ αρχάς, τη δυνατότητα να παρευρίσκεται στις συζητήσεις της Εκκλησίας του Δήμου, να συμμετέχει ενίοτε στη σύγκρουση απόψεων εκφράζοντας δημοσίως τη γνώμη του, ακόμη και αν δεν ήξερε να γράφει, ακόμη και αν δεν ήταν σε θέση να διαβάζει ευχερώς. Τα πολιτικά κουτσομπολιά, οι ανυπόστατες φήμες και τα κακόβουλα σχόλια της αγοράς ήταν το –άφθονο και προσιτό σε εκείνον– υλικό που του επέτρεπε να σχηματίζει τη δική του άποψη για τα δημόσια πράγματα. Επίσης, ο αγράμματος Αθηναίος μπορούσε να πηγαίνει στο θέατρο και να παρακολουθεί μαζί με όλους τους υπόλοιπους πολίτες τις κάθε λογής παραστάσεις (δραματικές, μουσικές και ποιητικές).

Κατά συνέπεια, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στην κλασική Αθήνα –κι αυτό ήταν κάτι που σαφώς δυσαρεστούσε τον Πλάτωνα– το πλήθος μπορούσε και να ακούει και –το κυριότερο– να κρίνει όσα συνέβαιναν στην Εκκλησία του Δήμου, στο δικαστήριο ή και στο θέατρο. Με άλλα λόγια, η πίεση που μπορούσαν να ασκήσουν τα λαϊκά στρώματα κάθε άλλο παρά αμελητέα ήταν σε μια κοινωνία όπου η δημόσια παρουσίαση, η πρόσωπο με πρόσωπο συνομιλία και αντιπαράθεση, ήταν εξέχουσας σημασίας για τις πολιτικές δραστηριότητες, από την Εκκλησία του Δήμου έως τα δικαστήρια.

Βεβαίως, τα προαναφερθέντα δεν πρέπει να μας παρασύρουν σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Οι εντελώς αμόρφωτοι ή αγράμματοι πολίτες μπορούσαν μεν να παρακολουθούν τις δημόσιες παρουσιάσεις, αλλά δεν ήταν σε θέση να λαμβάνουν μέρος σε αυτές με τον τρόπο που το έπρατταν οι πλουσιότεροι πολίτες, οι πεπαιδευμένοι και μορφωμένοι. Η όποια ικανότητα ανάγνωσης θεωρούνταν μια χαμηλού επιπέδου δεξιότητα, που σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε από μόνη της να εξασφαλίσει την άμεση επαφή του ατόμου με τα λαμπρά επιτεύγματα στο χώρο της πολιτικής και του πολιτισμού. Οι λοιπές δεξιότητες για τις οποίες έχουμε κάνει ήδη λόγο –τραγούδι, χορός, ποιητικός αυτοσχεδιασμός, ομιλία ενώπιον ακροατηρίου, πολλώ δε μάλλον ρητορική ικανότητα– προϋπέθεταν κατακτήσεις ενός πολύ υψηλότερου επιπέδου, απαιτούσαν μακροχρόνια εκπαίδευση και θεωρητική κατάρτιση. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η απαγγελία ποιημάτων ή πεζών κειμένων, η αυτοσχέδια ποιητική σύνθεση, προπάντων δε η ρητορική τέχνη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με έναν ιδιαίτερα ανεπτυγμένο προφορικό πολιτισμό, με μια προφορικότητα που αφορούσε την τότε ελίτ του πνεύματος.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα, τόπο σύγκλησης της Εκκλησίας του Δήμου (σύνθεση του γερμανού ζωγράφου Φίλιπ Φολτζ, 19ος αιώνας).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Β’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Γ’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Προφορικός λόγος και γραφή στους Κλασικούς Χρόνους (Μέρος Δ’)