Η αλήθεια, το ψέμα και μια δολοφονία

Η αίσθηση ότι συχνά η αστυνοµική βία νοµιµοποιείται από ένα σύστηµα που είναι διαµορφωµένο έτσι ώστε να εγγυάται τη συγκάλυψη, την αδυναµία απόδοσης ευθυνών και την ατιµωρησία των «οργάνων της τάξης», ακόµη και εάν αυτό σηµαίνει συντονισµένο κρατικό ψέµα, είναι διάχυτη σε µεγάλα τµήµατα των κοινωνιών. Λίγες, όµως, είναι οι περιπτώσεις θεωρητικών που προσπάθησαν να αναλύσουν τέτοιες µεθοδεύσεις µε συγκεκριµένο τρόπο.

Μία από τις εξαιρέσεις είναι ο Ντιντιέ Φασέν. Γιατρός, κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος, κάτοχος από το 2022 μιας έδρας στο Κολέγιο της Γαλλίας, ο Φασέν συνδυάζει τη ματιά της κλινικής «αντικειμενικότητας», με την ικανότητα ενός ανθρωπολόγου να εντάσσεται σε ένα πλαίσιο κοινωνικών πρακτικών και να βλέπει τα πράγματα «από τα μέσα». Το αποδεικνύει στον «Θάνατο ενός ταξιδιώτη», το βιβλίο του που πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση του Μανώλη Πιμπλή.

Την ιστορία του βιβλίου αφηγείται ο ίδιος ο Φασέν. Ενα μέλος της κοινότητας του ταξιδιού (όπως αυτοαποκαλούνται οι Ρομά στη Γαλλία), ο Αντζελο, σκοτώνεται από πυρά αστυνομικών στη διάρκεια μιας επιχείρησης ειδικών αστυνομικών δυνάμεων, καθώς καταζητείται επειδή δεν επέστρεψε στη φυλακή μετά από μια άδεια που πήρε. Οι αστυνομικοί υποστηρίζουν ότι έδρασαν σε συνθήκες νόμιμης άμυνας. Η δικαστική έρευνα δέχεται την άποψή τους και δεν τους παραπέμπει. Η αδελφή του θύματος παίρνει την πρωτοβουλία για μια επιτροπή αγώνα, σε συνεργασία με άλλα αντιρατσιστικά κινήματα. Απευθύνονται στον Φασέν και αυτός αποφασίζει να κάνει τη δική του έρευνα, με την οπτική ενός ανθρωπολόγου που θέλει να διερευνήσει και τον τρόπο που κατασκευάζεται μια αφήγηση και τα ηθικά και πολιτικά ερωτήματα, έχοντας πρόσβαση στα επίσημα έγγραφα της υπόθεσης και σε συνεντεύξεις που πήρε.

Διαφορετικές «αλήθειες»

Ο Φασέν επιλέγει με αυτό το υλικό να ανασυγκροτήσει τις διαφορετικές αφηγήσεις και να προσπαθήσει να παρουσιάσει τις διαφορετικές «αλήθειες» που διατυπώθηκαν. Σε κάθε κεφάλαιο διαλέγει να αφηγηθεί την ιστορία από μια διαφορετική οπτική γωνία όσων ενεπλάκησαν στην υπόθεση. Ο ίδιος δεν επιλέγει μια «αμεροληψία», η τελική του ανασυγκρότηση των γεγονότων κάνει σαφές ότι θεωρεί ότι ο Αντζελο δολοφονήθηκε από τους αστυνομικούς εν ψυχρώ και ενώ δεν αποτελούσε απειλή, με την «επίσημη» εκδοχή να είναι μια εκ των υστέρων ανακατασκευή.

Με αυτόν τον τρόπο ο Φασέν ανασυνθέτει πώς διαμορφώνεται μια συνθήκη συστημικής βίας απέναντι σε μια ομάδα, όπως οι Ταξιδιώτες, οι Ρομά, που παραμένουν θύματα του ρατσισμού. Αυτό ξεκινά από το πού τους επιτρέπεται να στήσουν καταυλισμό (συνήθως κοντά στη χωματερή ή τον βιολογικό καθαρισμό), περνά στις ελάχιστες ευκαιρίες που τους προσφέρονται, μέχρι τη διαρκή καχυποψία αλλά και την υπέρμετρη αυστηρότητα με την οποία τους αντιμετωπίζει το δικαστικό σύστημα. Υπενθυμίζει, μάλιστα, ο Φασέν, τον διαβόητο «λόγο της Γκρενόμπλ» του Νικολά Σαρκοζί, μια επίδειξη σκληρής αντιμεταναστευτικής ρητορικής από τον τότε γάλλο πρόεδρο που περιλάμβανε και έντονη στοχοποίηση των Ρομά. Δείχνει, παράλληλα, πώς όλο αυτό οδηγεί στην αντιμετώπιση ενός όχι επικίνδυνου παραβάτη (μέγιστο αδίκημά του οι κλοπές) ως «στόχου» από μια ειδική αστυνομική μονάδα, που καταλήγει στη δολοφονία του, αλλά και τη συγκάλυψή της. Είναι όλη αυτή η συνθήκη που διαμορφώνει ένα αστυνομικό και δικαστικό σύστημα που είναι έτοιμο να προσπεράσει την πραγματικότητα και να κατασκευάσει μιαν «αλήθεια», που δεν είναι απλώς λόγος, αλλά και βάναυση θεσμική υλικότητα που καταλήγει να καταδιώκει τα θύματα και να αθωώνει θύτες, σε μια ιστορία επαναλαμβανόμενη, σε πλήθος χώρες, αλλά όχι γι’ αυτό λιγότερο οδυνηρή.

Η χαμένη αξιοπρέπεια

Η αγωνία του Φασέν σε αυτή τη λεπτομερή ανασυγκρότηση είναι ακριβώς να υπενθυμίσει ότι εάν η ζωή του Αντζελο μετρά, όπως οφείλουν να μετρούν όλες οι ζωές, ιδίως όσων υφίστανται συνθήκη κοινωνικού αποκλεισμού, τότε η προσπάθεια να βγει στο φως αυτό που πραγματικά έγινε, να ανασυσταθεί η ίδια η πλήρης γνώση όσων έγιναν και οδήγησαν στον θάνατό του, είναι μια προσπάθεια να δοθεί πίσω στον Αντζελο, αλλά και στους Ρομά, αυτό που η κοινωνία καθημερινά τους στερεί: την ίδια τους την αξιοπρέπεια, κάτι που είναι και ο μόνος τρόπος για να ξαναβρούμε και εμείς τη δική μας αξιοπρέπεια.

Η απειλή του «άλλου»

Γιατί είναι προφανές ότι εξακολουθούμε να ζούμε σε έναν κόσμο όπου μέσα στη ρητορική που ο «άλλος» παρουσιάζεται πλέον σχεδόν μονίμως ως απειλή, όπου η σκληρή γραμμή απέναντι σε ζωές που αναζητούν αξιοπρέπεια παρουσιάζεται ως «πολιτική αποφασιστικότητα», όπου υψώνονται διαρκώς φράχτες στην ελπίδα, δεν μετρούν όλες οι ζωές το ίδιο. Κάποιες ζωές θεωρούνται περισσότερο αναλώσιμες και οριακά φονεύσιμες. Και εάν δεν μετρούν οι ζωές το ίδιο, τότε δεν μετρούν το ίδιο και οι αλήθειες τους. Αυτές που χάνονται μέσα σε μηχανισμούς που υπό την επίφαση του κράτους δικαίου, διαρκώς υπογραμμίζουν αυτή τη θεμελιώδη ανισότητα, αυτή τη διαρκή άρνηση της αξιοπρέπειας.