Γκάζι: 160 χρόνια από την ίδρυση του εργοστασίου φωταερίου της Αθήνας

Και εγένετο φως στην Αθήνα το 1857, όταν ο γάλλος François Théophile Feraldi ανέλαβε το έργο του φωτισμού της Αθήνας με φωταέριο. Από τότε μέχρι σήμερα σηματοδοτεί και «βαφτίζει» μια ολόκληρη περιοχή στην πόλη, το Γκάζι.

Η Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων και το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου γιορτάζουν τα «160 χρόνια Γκάζι», 160 χρόνια από την ίδρυση του παλιού εργοστασίου φωταερίου της Αθήνας με μια σειρά επετειακών εκδηλώσεων. Ένα σπάνιο -για τα ευρωπαϊκά δεδομένα- ιστορικό μνημείο έχει μεταμορφωθεί στον πιο ζωντανό και ανοιχτό σε όλους πολυχώρο πολιτισμού στην καρδιά της πόλης.

Στο παλιό εργοστάσιο, στην πραγματικότητα, οι μηχανές δεν σταμάτησαν ποτέ να λειτουργούν, καθώς ακόμη παράγει, καινοτομεί, πρωτοπορεί, μετασχηματίζοντας καθημερινά το βιομηχανικό της παρελθόν σε πολιτιστικό παρόν. Πρόκειται για ένα σπάνιο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς, το μοναδικό στην Ευρώπη που διατηρεί το σύνολο τού μηχανολογικού του εξοπλισμού in situ. Όλα ξεκίνησαν όταν η «σπίθα» του εργοστασίου άναψε πρώτη φορά το 1857 και συνέχιζε να ανάβει και να φωτίζει τους αθηναϊκούς δρόμους επί 60 περίπου χρόνια.

Το 1887 ο Giovanni Baptista Serpieri αναλαμβάνει τη διοίκηση του εργοστασίου. Μια περίοδος ακμής αρχίζει για τη μικρή μονάδα φωταερίου της Αθήνας. Αεριοφυλάκια, ατμολέβητες, ατμομηχανές, μονάδες καθαρισμού και άλλα κτίρια ξεπηδούν σταδιακά μέσα στο οικόπεδο, έκτασης περίπου 30 στρεμμάτων. Η ανάπτυξη αυτή συνδέεται με την επέκταση της χρήσης του φωταερίου ως μορφής ενέργειας στα σπίτια και στα εργοστάσια. Το 1938 η επιχείρηση περιέρχεται στο Δήμο Αθηναίων.

Το 1952 ιδρύεται η Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου Αθηνών (ΔΕΦΑ). Μεταπολεμικά, το φωταέριο χάνει συνεχώς έδαφος σε σχέση με τον ηλεκτρισμό και τις νέες μορφές ενέργειας.

Το 1984 οι φούρνοι του εργοστασίου φωταερίου σβήνουν οριστικά. Το 1986 ο χώρος χαρακτηρίζεται διατηρητέο ιστορικό μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού και ξεκινούν μελέτες για την αξιοποίησή του.

Το 1999 φιλοξενούνται οι πρώτες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου. Η Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων καθιερώνεται στο εξής ως ένας από τους πιο αναγνωρισμένους χώρους πολιτισμού της πρωτεύουσας.

Το 2013 εγκαινιάζεται το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, με στόχο να αναδειχθεί ένα σημαντικό κομμάτι της νεότερης ιστορίας της πόλης.

Η γραμμή παραγωγής του φωταερίου

Η πρώτη ύλη για την παραγωγή του φωταερίου είναι ο λιθάνθρακας, μια μορφή γαιάνθρακα που εισαγόταν από το εξωτερικό, καθώς δεν υπήρχε σε μεγάλα κοιτάσματα στην Ελλάδα. Η παραγωγή του φωταερίου αποτελούνταν από 3 βασικά στάδια:

1ο στάδιο: απόσταξη (υπερθέρμανση) του λιθάνθρακα
Για να παραχθεί το φωταέριο έπρεπε ο λιθάνθρακας να θερμανθεί σε πολύ υψηλή θερμοκρασία που ξεπερνά τους 1.000° C. Η διαδικασία αυτή γινόταν σε ειδικούς φούρνους-αποστακτικά κέρατα και διαρκούσε γύρω στις 5 ώρες. Με τον τρόπο αυτόν παράγονταν αέρια στοιχεία, το φωταέριο.
2ο στάδιο: καθαρισμός του φωταερίου
Το φωταέριο που παραγόταν στους φούρνους περιείχε διάφορα συστατικά που πρέπει να απομακρυνθούν. Τα κυριότερα από αυτά είναι η πίσσα, η αμμωνία, η ναφθαλίνη και το υδρόθειο, παραπροϊόντα που μπορεί να αξιοποιηθούν στη βιομηχανία, στη χημεία, στην οδοποιία και αλλού.
3ο στάδιο: αποθήκευση του φωταερίου
Το φωταέριο μετά τον καθαρισμό του έπρεπε να αποθηκευτεί σε μεγάλες μεταλλικές κυλινδρικές δεξαμενές, τα αεριοφυλάκια. Το εργοστάσιο της Αθήνας διέθετε τέσσερα, από τα οποία σήμερα σώζονται τα τρία. Ο τρόπος λειτουργίας των αεριοφυλακίων βασιζόταν σε ένα σύστημα δύο ή τριών μεταλλικών τυμπάνων, τα οποία ανεβοκατέβαιναν μέσα στο χωροδικτύωμα ανάλογα με την ποσότητα παραγωγής του αερίου και τις ανάγκες για διανομή του στο δίκτυο της πόλης.

Παραγωγή υδαταερίου

Με τον όρο υδαταέριο εννοείται το αέριο το οποίο παράγεται από το κωκ, το βασικό στέρεο κατάλοιπο της απόσταξης του λιθάνθρακα, και την ανάμειξή του με ατμό. Η παραγωγή του υδαταερίου λειτουργούσε συμπληρωματικά στην αρχική παραγωγή φωταερίου από λιθάνθρακα, μειώνοντας έτσι το κόστος παραγωγής. Στο εργοστάσιο της Αθήνας υπήρχαν δύο μονάδες παραγωγής υδαταερίου.

Οι εργάτες παραγωγής, η «ψυχή» του εργοστασίου

Στο κτίριο των φούρνων εργάζονταν 3 ειδικότητες εργατών.

Οι ανθρακείς ήταν οι εργάτες που γέμιζαν τους φούρνους με λιθάνθρακα. Χρησιμοποιούσαν τη σέσουλα, ένα μεγάλο μηχανικό φτυάρι που με τη βοήθεια μιας γερανογέφυρας μπορούσε να κινηθεί προς όλες τις κατευθύνσεις για να γεμίσει τα κορνούτα με την πρώτη ύλη. Οι θερμαστές τοποθετούσαν στην εστία την καύσιμη ύλη, άναβαν τη φωτιά και θέρμαιναν τους φούρνους. Ενώ οι σβέστες ήταν αυτοί που έβγαζαν από τους φούρνους το κωκ, το οδηγούσαν μέσα σε μαντεμένια καρότσια στην αυλή και το έσβηναν με νερό.

Οι ειδικότητες αυτές έκαναν συχνά διαλείμματα εξαιτίας της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του χώρου, δούλευαν μάλιστα με τις πόρτες πάντα ανοιχτές. Οι συνθήκες εργασίας στους φούρνους ήταν πολύ δύσκολες. Οι εργάτες δούλευαν στους 60-70 βαθμούς Κελσίου μέσα σε χώρους με αναθυμιάσεις, άσχημη μυρωδιά και βλαβερά αέρια. Υπέφεραν από ασθένειες του αναπνευστικού κι άλλες ανίατες ασθένειες. Η δουλειά ήταν σκληρή, η 8ωρη βάρδια έβγαινε δύσκολα και πολλοί ήταν αυτοί που έφευγαν οικειοθελώς, επειδή δεν άντεχαν τις συνθήκες εργασίας. Ειδικά, η δουλειά του σβέστη θεωρούνταν ιδιαίτερα βλαβερή, αφού, μεταξύ άλλων, ερχόταν κι αντιμέτωπος με τις εναλλαγές της θερμοκρασίας.

Εργαζόμενοι στο εργοστάσιο θυμούνται ακόμη ότι κάθε πρωί, με την έναρξη της βάρδιας, τους μοίραζαν γάλα για να καθαρίσουν τα πνευμόνια τους από την «καρβουνίλα». Η διοίκηση του εργοστασίου χορηγούσε το γάλα στους εργάτες σε όλα τα πόστα των εργαζομένων, γιατί θεωρούσε πώς ενισχύει την άμυνα του οργανισμού τους.

Ο Γκαζιέρης

Οι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο φωταερίου, στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν τις συνθήκες εργασίας τους, ανέπτυξαν συνδικαλιστική δράση. Τον Οκτώβριο του 1947 εξέδωσαν πρώτη φορά το συνδικαλιστικό περιοδικό «Ο Γκαζιέρης», όπου περιέγραφαν την καθημερινή εργασιακή τους εμπειρία αλλά και τη συνδικαλιστική τους δράση.

Επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν την ενότητα των εργαζομένων και να προωθήσουν τα δικαιώματά τους. Το περιοδικό εκδιδόταν μέχρι το 1967. Στο τέλος του 1967 ιδρύθηκε και ο Σύλλογος Εργαζομένων Φωταερίου Αθηνών. Με τις απεργιακές τους κινητοποιήσεις οι εργαζόμενοι βελτίωσαν το ωράριο εργασίας τους ακόμη και τις οικονομικές τους απολαβές, ενώ μεταξύ άλλων διεκδικούσαν από τη διοίκηση του εργοστασίου φόρμα εργασίας, μάσκα, αλλά και γάλα. Οι απεργίες των εργαζομένων στο εργοστάσιο παρέλυαν την πόλη, αφού τη βύθιζαν στο σκοτάδι.

Το παλαιό εργοστάσιο σήμερα

Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου υποδέχεται περισσότερους από 1.000.000 επισκέπτες το χρόνο. Η επίσκεψη στο Μουσείο περιλαμβάνει έναν περίπατο με 13 στάσεις σε συγκεκριμένα σημεία του εργοστασίου. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει τη γραμμή παραγωγής του φωταερίου, να θαυμάσει και να αγγίξει τα παλαιά μηχανήματα, να γνωρίσει τις συνθήκες εργασίας και ζωής στο εργοστάσιο και στην ευρύτερη περιοχή του Γκαζιού.

Νέες τεχνολογίες, 3D προβολές, σε συνδυασμό με ιστορικά τεκμήρια και μοναδικό οπτικοακουστικό υλικό, εμπλουτίζουν τη μουσειακή εμπειρία.

ΑΠΕ-ΜΠΕ,in.gr