Μονή Οσίου Λουκά, η Αγια-Σοφιά της Ρούμελης

Στις δυτικές υπώρειες του όρους Ελικώνα, σε υψόμετρο 450 και κοντά στην ακρόπολη της αρχαίας Στείριδας (Στειρίου), βρίσκεται ένας θησαυρός των Μεσοβυζαντινών Χρόνων, η μονή του Οσίου Λουκά.

Μνημείο που συγκαταλέγεται στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, το μοναστηριακό συγκρότημα του Οσίου Λουκά περικλείεται από περίβολο, περιλαμβάνει δε διώροφα και τριώροφα συγκροτήματα κελιών, κωδωνοστάσιο, τράπεζα, κρύπτη και δύο ενωμένους ναούς (την εκκλησία της Παναγίας και το καθολικό).

Η μονή ιδρύθηκε από το μοναχό Λουκά Στειριώτη (896-953), ο οποίος έζησε στην περιοχή από το 946 έως το θάνατό του. Κύρια πηγή πληροφοριών για το περίφημο μοναστήρι και τον ίδιον τον ιδρυτή του είναι ο Βίος του, που συντάχθηκε από ανώνυμο μαθητή του το 962, λίγα μόλις έτη μετά το θάνατο του ασκητή οσίου.

Σύμφωνα με τις πηγές, ο πρώτος ναός, αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα, άρχισε να οικοδομείται όσο ο όσιος βρισκόταν εν ζωή, το 946. Δύο έτη μετά το θάνατο του οσίου, το 955, οι μαθητές και οι συμμοναστές του διακόσμησαν την εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας, μετέτρεψαν το κελί όπου είχε ταφεί ο όσιος σε σταυροειδές ιερό ευκτήριο (τόπο προσευχής) και οικοδόμησαν κελιά και ξενώνες, δημιουργώντας μια πρώτη μοναστική κοινότητα. Κατά μία εκδοχή, μάλιστα, ο μεν ναός της Αγίας Βαρβάρας ταυτίζεται με το σύγχρονο ναό της Παναγίας, το δε ευκτήριο με τη σύγχρονη κρύπτη.

Ο μικρότερος ναός, αφιερωμένος στη Θεοτόκο, ιδρύθηκε το 10ο αιώνα και αποτελεί το πρωιμότερο γνωστό δείγμα σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Βασικά χαρακτηριστικά του είναι οι υπέροχες τοιχογραφίες και ο πλούσιος γλυπτός διάκοσμος του τέμπλου, των κιονοκράνων και του τυμπάνου του τρούλου.

Το καθολικό της μονής, κτίσμα του α’ μισού του 11ου αιώνα, συνιστά το πρωιμότερο γνωστό δείγμα οκταγωνικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Κύρια χαρακτηριστικά του είναι ο εξαίρετος μωσαϊκός διάκοσμος, αντιπροσωπευτικός του αυστηρού και αφηρημένου ρυθμού της μεσοβυζαντινής τέχνης, και το μαρμάρινο τέμπλο.

Γνωστή στους επιγενομένους ως βασιλομονάστηρο, λόγω της μεγαλοπρέπειας και της τελειότητας του μνημείου, αλλά και της εμπλοκής των ίδιων των βυζαντινών αυτοκρατόρων στην ανέγερση του καθολικού της, η μονή του Οσίου Λουκά αποτελεί ένα έξοχο δείγμα των μεγαλόπρεπων μονών που ιδρύθηκαν την περίοδο αυτήν, προκειμένου αφενός να εκδηλωθεί μια θρησκευτική αντεπίθεση μετά την περίοδο της Εικονομαχίας (726-842) και αφετέρου να διασφαλιστεί η ενότητα του πληθυσμού μετά τις αλλεπάλληλες επιδρομές βαρβαρικών φύλων.

Η Αγια-Σοφιά της Ρούμελης εορτάζει στις 7 Φεβρουαρίου (πανηγύρι την ημέρα της εορτής του οσίου), στις 3 Μαΐου (ανακομιδή ιερού λειψάνου και επέτειος εγκαινίων του καθολικού), την Κυριακή των Προπατόρων (επανακομιδή του ιερού λειψάνου) και το Δεκαπενταύγουστο (πανηγύρι του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου).

Βαγγέλης Στεργιόπουλος