Γιαννούλης Χαλεπάς: Ο ταραχώδης βίος ενός εμβληματικού καλλιτέχνη

Στις 15 Σεπτεμβρίου 1938, 85 χρόνια πριν από σήμερα, ο εμβληματικός γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς ζητά από την εξ αγχιστείας ανιψιά του Ειρήνη, που τον φροντίζει, λίγο νερό. Βρίσκεται ξαπλωμένος στο δωμάτιό του, στο σπίτι της στην οδό Δαφνομήλη 35, στην Αθήνα. Όταν εκείνη επιστρέφει από την κουζίνα με ένα ποτήρι νερό, ο Χαλεπάς είναι νεκρός.

Ο Χαλεπάς γεννήθηκε στις 14 Αυγούστου 1851 στο χωριό Πύργος της Τήνου και από το 1869 ως το 1872 μαθήτευσε στην Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, που τότε ονομαζόταν Σχολείον των Τεχνών, ενώ το 1873 θα μεταβεί στο Μόναχο, όπου θα συνεχίσει τις σπουδές του με υποτροφία.

Το 1877 φιλοτεχνεί την «Κοιμωμένη», το γνωστό σε όλους, επιτύμβιο μνημείο στον τάφο της Σοφίας Κ. Αφεντάκη, η οποία είχε αποβιώσει 4 χρόνια νωρίτερα σε ηλικία 17 ετών.

Την περίοδο εκείνη, σταδιακά, η εύθραυστη ψυχική υγεία του γλύπτη αρχίζει και επιβαρύνεται.

H Κοιμωμένη, του Γιαννούλη Χαλεπά

Η ψυχική του ασθένεια

Η Ιωάννα Σουφλέρη και «ΤΟ ΒΗΜΑ», καταγράφουν τον Ιούνιου του 2007,  τα λεγόμενα του καθηγητή της Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών  Κώστα Σολδάτου, στα πλαίσια της διάλεξής του: «Ψυχοπαθολογία και καλλιτεχνική δημιουργία: Η περίπτωση Γιαννούλη Χαλεπά»:

«Σύμφωνα με τον κ. Σολδάτο, “παρατηρούνται έντονες ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις με σαφή παρανοειδή στοιχεία αλλά και προφανείς καταθλιπτικές προσμείξεις. Ετσι έχουμε βίαια ξεσπάσματα, παρερμηνείες και πιθανές ψευδαισθήσεις, μελαγχολική διάθεση και τάσεις απομόνωσης, άρνηση να μιλήσει και να δεχθεί τροφή και, τέλος, μια απόπειρα αυτοκτονίας”.

To 1888 αποφασίζεται η εισαγωγή του Χαλεπά στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Κέρκυρας, όπου και θα παραμείνει για 14 χρόνια. Τον Ιούνιο 1902 βγαίνει από το ψυχιατρείο και επιστρέφει με τη μητέρα του στη γενέτειρά του, τον Πύργο της Τήνου.

«Κατά τον κ. Σολδάτο, “η κατάστασή του κατά την έξοδο από το ψυχιατρείο χαρακτηρίζεται από ουσιαστική ύφεση της ψυχοπαθολογίας του». Σε αυτή την εκτίμηση συνηγορεί το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της μικρής παραμονής του στην Αθήνα (καθ’ οδόν προς Τήνο) ζητεί από τον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο να επισκεφθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου προβαίνει σε «εξαιρετικά διορατικές παρατηρήσεις για τα αρχαία γλυπτά που αποδεικνύουν όχι μόνο τις καλλιτεχνικές αλλά και τις αρχαιολογικές γνώσεις του”».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 12.11.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Επιστροφή στην Τήνο

Στην Τήνο, ο 51 ετών Χαλεπάς εργάζεται ως βοσκός ενώ όσα έργα δημιουργεί, έχουν την ίδια κατάληξη: τα καταστρέφει η μητέρα του.

«Η πεποίθηση της μητέρας του ότι η τέχνη του φταίει για την ασθένειά του την οδηγεί να καταστρέφει τα έργα του. Πόσο δικαιολογημένη είναι όμως αυτή η πεποίθηση;

»Ο καθηγητής Σολδάτος θεωρεί τη συμπεριφορά των γονέων του Χαλεπά συνεπή προς το μορφωτικό επίπεδό τους αλλά και τα γενικότερα πιστεύω της εποχής τα οποία υπαγόρευαν αυτές τις αντιδράσεις.

»Παρά το αναμενόμενο των γονεϊκών αντιδράσεων, το 1916 ο Χαλεπάς φέρεται να αντιδρά φαινομενικά απρόσφορα στον θάνατο της μητέρας του, πράγμα που κατά τον κ. Σολδάτο σημαίνει “εκδήλωση γνησίου αισθήματος ανακούφισης, αφού με τη διακοπή της απαγορευτικής παρουσίας της ξαναρχίζει την καλλιτεχνική του δραστηριότητα με έντονους ρυθμούς”».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 12.11.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Ερημίτης

Έτσι, ο Χαλεπάς, σε ηλικία 65 ετών, ύστερα από τόσα χρόνια, είναι ελεύθερος να ασκήσει την τέχνη του. Δημιουργεί ασταμάτητα, χωρίς όμως ταυτόχρονα να εγκαταλείψει τον ιδιαίτερο τρόπο  ζωής του, που περισσότερο θυμίζει ζωή ενός ερημίτη. Το 1927 η Ακαδημία Αθηνών του απονέμει το Αριστείουν Γραμμάτων και Τεχνών.

Τον Νοέμβριο του 1929, ο Γ. Β. Δούκας και το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» επισκέπτονται τον ερημίτη Χαλέπα:

«Τον βρήκαμε να παλεύη με λίγο κοκκινόχωμα και ένα κομμάτι ξυσμένης αγριεληάς σ’ ένα σύμπλεγμα σχηματικώς άρτιο. Ένα μικρό σπιτάκι: Απ’ έξω ένα ανθισμένο γιασεμί. Μέσα η μούχλα του studio. Αριστερά ένας παμπάλαιος καναπές: το κρεββάτι του, ξέστρωτο, χωρίς σεντόνια, χωρίς προσκέφαλο. Ένα παληό παλτό για κουβέρτα.

»Ο ίδιος δεν γυρίζει να δη τους επισκέπτας. Πάντα παίρνει κάποιος τον ατελείωτο δρόμο που σέρνεται στο μακρυνό του λημέρι. Εκείνη τη στιγμή τελειώνει μια γραμμή σ’ ένα γυναικείο πρόσωπο.

»Σκυφτός πηγαίνει αργά εκεί κοντά μας. Μια πήλινη λεκάνη στο πάτωμα: είνε ο νιπτήρ.

–       Αργά είνε, ψιθυρίζει κυττάζοντάς μας.

»Το μεσημέρι φεύγει. Κάπου εκεί σε μισή ώρα απόστασι μένει η αδελφή του, όπου βρίσκει πάντα καλό και άφθονο φαΐ. (…) Και μετά, μας πάει στο υπόγειο. (…)

Πολλά, πάρα πολλά έργα είνε σκορπισμένα εδώ και εκεί. Η ωμορφιά τους δεν μπορεί να εκδηλωθή απ’ το κακό κόκκινο χώμα, αλλ’ η γραμμή της καλλιτεχνικής εμπνεύσεως υπάρχει και υπάρχει ακόμη κάτι περισσότερο: η ζωή, η κίνηση, ο ρυθμός.

»Και καθώς το μάτι γυρίζει εδώ και εκεί, βλέπει παντού σε κάθε σχεδόν έργο ένα τραπουλόχαρτο.

– Εινε για το μάτι, εξηγεί με δυσφορία ο Χαλεπάς και έπειτα εντελώς σιγά, μόνο για τον εαυτό του: Το κακό μάτι».

Ένα χρόνο αργότερα, το 1930, ο Χαλεπάς παίρνει την απόφαση να αφήσει τη ερημίτικη ζωή του στον Πύργο Τήνου και να δεχθεί τη φροντίδα της εξ αγχιστείας ανιψιάς του Ειρήνης Β. Χαλεπά, ζώντας μαζί της στο σπίτι της στην οδό Δαφνομήλη.

Αυτός θα είναι και ο τελευταίος σταθμός στην τόσο ταραχώδη ζωή του σπουδαίου γλύπτη, καθώς πεθαίνει 8 χρόνια αργότερα.

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς

Από τι έπασχε;

Η διάγνωση που οδήγησε τον Χαλεπά στο ψυχιατρείο του 1888 ήταν άνοια, όρος που την εποχή εκείνη χρησιμοποιείτο ευρύτατα χωρίς κατ’ ανάγκη να ανταποκρίνεται με ακρίβεια στην κατάσταση του ασθενή.

«Με την επιφύλαξη ότι δεν μπορεί κανείς να κάνει διάγνωση χωρίς να έχει εξετάσει τον ασθενή, ο καθηγητής κ. Σολδάτος σημείωσε: “Η περίπτωση Γιαννούλη Χαλεπά αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα για τη φυσική πορεία της ψύχωσης σχιζοφρενικού τύπου την εποχή που δεν υπήρχε αποτελεσματική θεραπευτική παρέμβαση. Η αρχική μείξη καταθλιπτικών στοιχείων θα μπορούσε να εγείρει το ενδεχόμενο σχιζοσυναισθηματικής διαταραχής. Η περαιτέρω εξέλιξη όμως της κλινικής εικόνας σχεδόν το αποκλείει. Παρέμειναν υπολειμματικά ψυχωσικά στοιχεία κυρίως από τη συναισθηματική σφαίρα, αλλά και εκείνα υφέθησαν σημαντικά όταν οι περιβαλλοντικές συνθήκες έγιναν ευνοϊκές, έστω και περί την ηλικία των 80 ετών. Οσο για γεροντική άνοια, ούτε υποψία δεν μπορεί κανείς να διαπιστώσει. Εξάλλου ο ίδιος είχε δηλώσει ότι ο νέος (γέρος) Χαλεπάς ξεπέρασε τον παλιό (νέο)”».