Σμύρνη: «Για το παρελθόν ισχύει το “συγχωρώ, αλλά δεν ξεχνώ”»

Την περασμένη εβδομάδα οι ακροατές στην εκδήλωση του Αμερικανικού Κολεγίου (Deree) άκουσαν τον αμερικανό καθηγητή Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης Λου Γιουρένεκ να περιγράφει το θέμα για το οποίο προσκλήθηκε: «Σμύρνη: ο ιστορικός εφιάλτης της φωτιάς, του θανάτου και της καταστροφής». Παρά τον φορτισμένο συναισθηματικά τίτλο, ο Γιουρένεκ, που συμμετείχε στο ίδιο πάνελ με τον ιστορικό Ευάνθη Χατζηβασιλείου και τον ομότιμο καθηγητή Οικονομικών Μιχάλη Ψαλιδόπουλο, επέμεινε στις καταγραφές των αυτοπτών μαρτύρων του 1922. Οπως συνέβη και στην αφηγηματική ανάπλαση «Η μεγάλη φωτιά» (εκδ. Ψυχογιός, 2016, μτφ. Χρήστος Καψάλης), για την οποία βασίστηκε σε επιστολές και ημερολόγια αξιωματικών του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού, αποχαρακτηρισμένες αναφορές της αμερικανικής Αντικατασκοπίας, αμερικανικά και βρετανικά διπλωματικά τηλεγραφήματα, μαρτυρίες αμερικανών ιεραποστόλων, βρετανών ναυτών και αξιωματικών.  Ανέδειξε, εξάλλου, τη δράση δύο σημαντικών ανθρώπων: του μεθοδιστή πάστορα Εϊσα Τζένινγκς, ο οποίος οργάνωσε τη διάσωση περίπου 300.000 προσφύγων, και του κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Εντσαλ» Χάλσεϊ Πάουελ.

Ασχολείστε με τη σημασία και τις συνέπειες από την Καταστροφή της Σμύρνης σε διεθνές επίπεδο. Ποιες εντοπίζετε κυρίως;

Η Καταστροφή της Σμύρνης συμπύκνωσε τη νίκη των τούρκων εθνικιστών επί της Ελλάδας και, κατ’ επέκταση, επί της πολιτικής κατάστασης που προσπάθησαν αρχικά να επιβάλουν οι Σύμμαχοι του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Μικρά Ασία και την Εγγύς Ανατολή. Σηματοδότησε επίσης την άνοδο ενός νέου έθνους, της Δημοκρατίας της Τουρκίας. Αξίζει να θυμόμαστε ότι οι Σύμμαχοι κατείχαν τότε την Κωνσταντινούπολη και ήταν αυτό το γεγονός που οδήγησε στις επόμενες Συνθήκες και την αποχώρηση των Συμμάχων ως κατοχικής δύναμης. Σε ευρύτερο πλαίσιο, η πυρπόληση της Σμύρνης συμβόλιζε την κολοσσιαία αποτυχία των νικητών του Α’ Παγκοσμίου να διαχειριστούν την ειρήνη που προέκυψε. Δεν παύει από μόνη της να αποτελεί μία στιγμή ακραίας ωμότητας μέσα στην παγκόσμια ιστορία.

Πώς περιγράφουν σε μαρτυρίες τους οι Αμερικανοί που ζούσαν στη Σμύρνη της εποχής τη μεγάλη πυρκαγιά;

Τις ημέρες της πυρκαγιάς βρίσκονταν στην πόλη αμερικανοί επιχειρηματίες, ιεραπόστολοι και προσωπικό του Ναυτικού. Είδαν από κοντά τον τρόμο που ξεχύθηκε παντού – με ξυλοδαρμούς, βιασμούς και φόνους. Με τις επιστολές, τις αναμνήσεις και τις επίσημες αναφορές τους τεκμηριώνουν κατά τρόπο ενιαίο και γλαφυρό τις ωμότητες. Ορισμένοι από αυτούς προσπάθησαν να προσφέρουν βοήθεια – μέσω μιας επιτροπής ανακούφισης εντός της πόλης και, αργότερα, μέσω του σχεδίου διαφυγής, το οποίο οργάνωσαν ο αιδεσιμότατος Εϊσα Τζένινγκς και ο πλωτάρχης Χάλσεϊ Πάουελ. Η σφαγή στη Σμύρνη και στη Μικρά Ασία επηρέασε, εξάλλου, τη διαμάχη εντός των ΗΠΑ για την αναγνώριση της Τουρκίας στη δεκαετία του 1920. Οι θρησκευτικοί ηγέτες εναντιώνονταν, ενώ το Στέιτ Ντιπάρτμεντ την ευνοούσε. Τελικά, το ζήτημα διευθετήθηκε όπως ήθελε το δεύτερο στο πλαίσιο μιας ρεάλπολιτικ.

Πώς συναντήθηκαν οι  «ήρωες της καθημερινής ζωής» Εϊσα Τζένινγκς και Χάλσεϊ Πάουελ;

Ηταν δύο διαφορετικές προσωπικότητες – ο ένας ευσεβής άνθρωπος, ένας ιεραπόστολος με εύθραυστη υγεία, ο άλλος παρασημοφορεμένος αξιωματικός του Ναυτικού. Και οι δύο, όμως, άνθρωποι ευσυνείδητοι με ανεξάρτητο πνεύμα, που τους ωθούσε να συνεργαστούν για να γλιτώσουν τη ζωή χιλιάδων ελλήνων προσφύγων – όχι μόνο από τη Σμύρνη, αλλά και σε παραλιακές πόλεις του Αιγαίου ή της Μαύρης Θάλασσας. Είχαν πολλές ικανότητες και εργάζονταν με διάθεση συμπόνιας και αίσθηση καθήκοντος. Μαζί με τον πλοίαρχο Ιωάννη Θεοφανίδη (σ.σ.: ο κυβερνήτης του θωρηκτού «Κιλκίς») ήταν οι ήρωες της Σμύρνης.

Πώς τοποθετείστε στη συζήτηση για τη χρήση του όρου «γενοκτονία» όσον αφορά την επίμαχη περίοδο στη Μικρά Ασία;

Η «γενοκτονία» είναι ο σωστός όρος για τις μαζικές εκτελέσεις και τους εκτοπισμούς που συνέβησαν στη Μικρά Ασία ανάμεσα στο 1912 και το 1922. Η Γενοκτονία των Αρμενίων, των Ποντίων, της Ιωνίας και των Ασσυρίων είναι στην πραγματικότητα μία ενιαία – η εθνοτική και θρησκευτική εκκαθάριση της Μικράς Ασίας. Περίπου τρία εκατομμύρια άνθρωποι αφανίστηκαν σ’ αυτήν.

Αναφέρετε την ιστορία της Θεοδώρας Γκράβου, ενός από τα 12 παιδιά μιας οικογένειας που ξεριζώθηκε από τα Γκριτζαλιά κι έφτασε ως τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά. Συναντήσατε ποτέ κάποιους από τους απογόνους της;

Η αφήγηση της ιστορίας της ήταν από τις μεγαλύτερες προκλήσεις γράφοντας το βιβλίο. Ηθελα να δείξω πώς μια οικογένεια υπέφερε και επιβίωσε από την καταστροφή της Σμύρνης. Ανακάλυψα την περιπέτεια της Θεοδώρας στη συλλογή της «Εξόδου» με τις μαρτυρίες που συνέλεξε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα και, στη συνέχεια, έκανα πρόσθετη έρευνα ταξιδεύοντας στα μέρη της Τουρκίας όπου είχαν ζήσει η ίδια και οι συγγενείς της. Μπόρεσα να προσθέσω και κάποια επιμέρους στοιχεία στην αφήγηση ανακαλύπτοντας τα ορόσημα που ανέφερε στη μαρτυρία της. Με τη βοήθεια πρώην φοιτήτριάς μου από την Αθήνα κατάφερα να βρω την κόρη της, Ελένη, στον Πειραιά. Μίλησα μαζί της, αν και ήταν ήδη σε μεγάλη ηλικία.

Μπορεί το αξίωμα «συγχωρώ, αλλά δεν ξεχνώ» να είναι οδηγός στον τρόπο που «διαβάζουμε» το παρελθόν και διατηρούμε την ιστορική μνήμη;

Ναι, νομίζω πως πρόκειται για μια σοφή παραίνεση. Αυτό που χρειαζόμαστε όλοι είναι μια καταγραφή του παρελθόντος με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια – έτσι γνωρίζουμε καλύτερα και το παρόν. Την ίδια στιγμή, όμως, ο χρόνος προχωρά. Οι υπεύθυνοι για τον θάνατο και την καταστροφή της Σμύρνης έχουν πεθάνει εδώ και καιρό. Υπάρχει μια νέα γενιά ανθρώπων στην Τουρκία και πρέπει να την κρίνουμε από τις σημερινές πράξεις της. Θα ήταν ευχής έργον – και πολύ χρήσιμο – εάν η Τουρκία αναγνώριζε τη γενοκτονία εκείνων των πρώτων χρόνων του 20ού αιώνα και προχωρούσε μπροστά διατηρώντας φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της.