«Βρωμισμένοι, μα αποκαθαρμένοι»

Τα τσεμπέρια και οι κουβέρτες κρέμονται πίσω τους, διπλωμένα στο σχοινί. Δίπλα διακρίνονται οι κίονες της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας της Θεσσαλονίκης, φτιαγμένοι με μάρμαρο Προκοννήσου από την Προποντίδα. Αλλά οι πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης – του 1914 αρχικά, του 1922 στο δεύτερο κύμα –  δεν γνωρίζουν την ιστορία της Αχειροποιήτου: έχουν γίνει οι ίδιοι κομμάτι της. Κοιτάζουν τον φακό κατά το πρόσταγμα του φωτογράφου και, χωρίς να το γνωρίζουν ή να το επιθυμούν, συμμετέχουν στην αποτύπωση της εθνικής μνήμης.

«Από το 1914 ως το 1924, κι ακόμα πιο πέρα, πήραν να καταφθάνουν μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες στην αρχή, κοπαδιαστά και άτακτα αργότερα, με αραμπάδες, ζώα, βάρκες, καΐκια, βαπόρια, ακόμα και με τα πόδια, σε χάλι κακό, βρωμισμένοι μα αποκαθαρμένοι, λουσμένοι μες στο αίμα τους, από τις ελληνικές πατρίδες της Ανατολής, την Ελλάδα μάλλον της Ανατολής, χιλιάδες των χιλιάδων κυνηγημένοι, ληστεμένοι, βιασμένοι, απορφανισμένοι άνθρωποί μας, αναζητώντας μια νέα γωνιά μες στην ελεύθερη πατρίδα. Υπήρξαν, βέβαια, κι εκείνοι που έφτασαν σχετικώς άνετα είτε γιατί είχαν τον τρόπο, είτε γιατί ήταν κατατοπισμένοι και προβλεπτικοί, είτε γιατί στάθηκαν τυχεροί είτε και γιατί τα είχαν καλά με τον Τούρκο», γράφει ο Γιώργος Ιωάννου στο περίφημο πλέον «Η παρέλαση των προσφύγων» από το βιβλίο «Το δικό μας αίμα» (Ερμής, 1978).

Πίσω από το βλέμμα των ανθρώπων της φωτογραφίας έχει διαγραφεί ο κόσμος που τους γέννησε: η πατρίδα της παιδικής ηλικίας, οι γιορτές, τα σπίτια των συγγενών, τα μουχαμπέτια. Από το 1916 και έως το 1924 όσοι εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη (συνολικά 355.000 άνθρωποι) κόβουν τους δεσμούς με έναν τρόπο συμβολικό. Το Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο ή Απολυμαντήριο, στην περιοχή της πλαζ Αρετσούς, γίνεται ο πρώτος χώρος υποδοχής τους μόλις κατεβαίνουν από το καράβι. Στο ένα παράπηγμα καίγονται στον κλίβανο τα ρούχα και τα κλινοσκεπάσματά τους. Στο δεύτερο οι πρόσφυγες κουρεύονται για τον φόβο της ψείρας και κάνουν λουτρό με ισχυρά καθαριστικά και παγωμένο νερό.

Κάποιοι φιλοξενούνται στην εκκλησία του Αγίου Μηνά, άλλοι στην τρίκλιτη βασιλική της Αχειροποιήτου, χτισμένη στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα, με γλυπτά που κατασκεύασαν μαρμαρογλύπτες από την Κωνσταντινούπολη, πράσινους κίονες που ήρθαν από τη Θεσσαλία και ψηφιδωτά που φιλοτεχνήθηκαν από ψηφιδογράφους ονομαστών εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης. Λίγα μέτρα από τις απλωμένες κουβέρτες τους διασώζονται οι ελάχιστες τοιχογραφίες με τις μορφές των στρατιωτικών αγίων, μέρος της παράστασης των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας. Μέχρι τότε, η Αχειροποίητος είναι ο μόνος από τους βυζαντινούς ναούς της πόλης που δεν είχε καθαγιαστεί, καθώς το εσωτερικό του επρόκειτο να στεγάσει το Κεντρικόν Βυζαντινόν Μουσείον.

Το 1917, ωστόσο, χρησιμοποιείται ως καταυλισμός πυροπαθών μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά της 5ης Αυγούστου, που καταστρέφει το 32% της συνολικής έκτασης της πόλης. Θα αποτελέσει τελικά το κατάλυμα του τελευταίου κύματος προσφύγων μέχρι το 1926, οπότε ύστερα από ενέργειες της Μητρόπολης και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας απομακρύνονται οι πρόσφυγες, με σκοπό την αποκατάσταση και τον καθαγιασμό του ναού. «Χώρισαν με κουβέρτες και σεντόνια χώρους σε δωμάτια κι άρχισαν να ζουν. Ερωτες, καβγάδες, ξυλοδαρμοί, γλέντια, χαρές, γεννητούρια γίνονταν πίσω απ’ τα κρεμασμένα σεντόνια, που τότε μόνο σηκώνονταν όλα, όταν ήταν ιδιαίτερα μεγάλης σημασίας το γεγονός», γράφει ο Γ. Ιωάννου στη «Σαρκοφάγο» (Ερμής, 1971). «Υστερα από όλα αυτά, ήταν βέβαια περιττό να ξαναγιαστεί η εκκλησία, πράγμα όμως που έγινε μεγαλοπρεπώς, μόλις πέταξαν από μέσα τους πρόσφυγες…».

Ακόμη και σήμερα οι αναμνήσεις που περνούν από γενιά σε γενιά επιβιώνουν στα ορεινά χωριά της Κεντρικής Μακεδονίας. Οταν οι πρόσφυγες έφτασαν, λέει, στις Σέρρες, το Κιλκίς και τον Λαγκαδά, βρήκαν ζεστή ακόμη τη χόβολη στα σπίτια των μουσουλμάνων που έφευγαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αστικός θρύλος ή διακλαδώσεις μιας αλήθειας που άλλαξε μορφή ύστερα από 100 χρόνια;

Η ίδια η Ιστορία έχει μεγαλύτερη σχέση με τις «επιχωματώσεις» και τις επιστρωματώσεις ενός παλίμψηστου παρά με την εύφορη κοιλάδα της μνήμης. Οι άνθρωποι της Αχειροποιήτου δεν είναι η Ιστορία. Είναι η αλήθεια μιας πυρίκαυστης στιγμής που φτάνει ως τις μέρες μας.