Η «μετα-δημοκρατία» ως οπισθοχώρηση

Μια νέα θεραπεία δοκιμάστηκε με καλά αποτελέσματα για το AIDS. Η μάχη κατά του καρκίνου, με τη βοήθεια της μεθόδου rna, σημειώνει αλματώδη πρόοδο. Η φτώχεια υποχωρεί – σε απόλυτους αριθμούς, όχι στην κατανομή της – και το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, παρά τις πανδημίες και τις κλιματικές καταστροφές. Η πρόσβαση στην τεχνολογία, με τα καλά της και με τα άσχημά της, γενικεύεται. Ο πλούτος των εθνών και των ατόμων – κι αυτός (εξαιρετικά) άνισα κατανεμημένος – είναι υψηλότερος από ποτέ. Ολα αυτά αποτελούν γεγονότα που χαρακτηρίζουν την εποχή και για τα οποία δεν μιλάμε σχεδόν ποτέ. Και που πάντως επικαλύπτονται από αλλεπάλληλες συγκρούσεις, εκτίναξη της λαϊκής δυσαρέσκειας, απειλές από παντού – πολλές φορές κι από τους ίδιους μας τους εαυτούς -, γενικευμένη αίσθηση υποβάθμισης της ποιότητας ζωής, του περιβάλλοντος και της δημοκρατίας.

Γι’ αυτή την τελευταία, μάλιστα, δεν πρόκειται απλώς για αίσθηση, αλλά για μετρήσιμη πραγματικότητα: όλες οι επιστημονικές μελέτες (με τελευταία το Democracy Index) αναδεικνύουν μια υποχώρηση τόσο της τυπικής (διενέργεια εκλογών, σεβασμός βασικών δικαιωμάτων) όσο και της ουσιαστικής δημοκρατίας (προαγωγή της ισότητας, της ελευθερίας και της κοινωνικής συμβίωσης). Θα τολμούσα να πω πως αυτή η δημοκρατική υποχώρηση βρίσκεται στη ρίζα και όλων των άλλων παθογενειών και του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζονται ή αφήνονται να επενεργήσουν διαλυτικά.

Αρκετή συζήτηση γίνεται για τη λεγόμενη «μετα-δημοκρατία», που υποδηλώνει μια νέα ιστορική και πολιτική φάση, με αιχμή του δόρατος την οικονομική παγκοσμιοποίηση και την τεχνολογική επανάσταση. Παρότι πράγματι κάτι έχει δομικά αλλάξει, η προσέγγιση είναι συχνά επιφανειακή ή τυπικιστική: κάποιοι θεωρούν την απομάκρυνση από τα «κλασικά» πρότυπα εξ ορισμού αρνητική, άλλοι εστιάζουν στην υποχώρηση της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας», ορισμένα αυτό-αποκαλούμενα «ριζοσπαστικά» πρόσωπα και κόμματα νοσταλγούν τις «ξεκάθαρες» (που ήταν απλώς ιδεοληπτικές) διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε «καλούς» και «κακούς», «προοδευτικές» και «αντιδραστικές» δυνάμεις, κινήσεις υπέρ ή κατά του «λαού» (όταν ακριβώς πράξεις στο όνομα του λαού αλλά εις βάρος του γενικού συμφέροντος έχουν φέρει σε μεγάλο βαθμό τη δημοκρατική υποχώρηση). Κατά τη γνώμη μου, αν η «μετα-δημοκρατία» έχει ένα νόημα και ένα χαρακτηριστικό αυτό βρίσκεται στην απώλεια σταθερών.

Δεν υπάρχει πραγματικότητα, αφού όλα είναι εικονική πραγματικότητα. Δεν υπάρχουν γεγονότα και άρα κοινή γνώση, αφού όλα τα γεγονότα είναι ερμηνεύσιμα με βάση προδιαγεγραμμένες «κοσμοθεωρίες». Δεν υπάρχει υπεροχή ή υστέρηση – ανθρώπων, καταστάσεων, πολιτευμάτων – με βάση αξίες και προσόντα. Δεν υπάρχει πυξίδα και συνισταμένη συλλογικής και πολιτικής δράσης, αφού η μόνη πυξίδα είναι η πόλωση και η σύγκρουση ασύμβατων κόσμων. Ούτε καν η ίδια η δημοκρατία θεωρείται ότι αξίζει, τουλάχιστον ως πεδίο αγώνα. Μια σειρά από πρόσφατα παραδείγματα αποδεικνύουν πιστεύω, ότι όλα αυτά δεν είναι έπεα πτερόεντα.

Ο αμερικανός πρώην πρόεδρος και ο νυν βρετανός πρωθυπουργός δεν διστάζουν να λένε ανοιχτά και εξωφρενικά ψέματα – ο πρώτος για τον τρόπο που έχασε, ο δεύτερος για τις συνεχείς παραβιάσεις του νόμου και επιθέσεις κατά των αντιπάλων του: αυτό είναι το όπλο για επάνοδο ή παραμονή στην εξουσία σε δυο από τις θεωρητικά πιο προηγμένες δημοκρατίες του κόσμου.

Η ανθρωπότητα έχει βάλει μία προτεραιότητα, την κλιματική αλλαγή, κι όμως διαρκώς υπαναχωρεί ή διαστρεβλώνει τις δεσμεύσεις της: η πανδημία (αύριο θα είναι κάτι άλλο) αποτέλεσε αιτία για διαφοροποίηση της Κίνας, για επιβίωση του φυσικού αερίου και για πολλά άλλα. Διαμαρτυρίες, κατά τα άλλα θεμιτές, κατά των μέτρων για την πανδημία αποδεικνύεται, όπως στον Καναδά, ότι υποκινούνται από συνωμοσιολόγους του Διαδικτύου και υποστηρικτές του Τραμπ. Ο Πούτιν συνεχίζει να μιλά για «διπλωματία» την ίδια στιγμή που ξαναδικάζει τον Ναβάλνι κι εξαπολύει κυβερνοπόλεμο στις ουκρανικές υπηρεσίες. Η «ψυχαγωγία» (αχ Spotify) γίνεται μέσο προπαγάνδας των ακραίων (είμαστε όλοι Νιλ Γιανγκ). Οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες διεξάγονται χωρίς θεατές, με ψεύτικο χιόνι και υπό την μπότα του αυταρχισμού.

Αυτό που τρομάζει δεν είναι η αλλαγή. Είναι η χρήση της αλλαγής για συρρίκνωση της ελευθερίας και της ανθρωπιάς.

Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος