Μετά το Αουσβιτς

Το 1979, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά την απελευθέρωση των επιζώντων κρατουμένων από τον Κόκκινο Στρατό, το Αουσβιτς αναγνωρίστηκε από την UNESCO ως ένα από τα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Τυπικά αυτό σήμαινε πως κανένας δεν θα μπορούσε πλέον να κατεδαφίσει ή να εκμεταλλευτεί τις ερειπωμένες κτιριακές του εγκαταστάσεις, αλλά ουσιαστικά πως θα στεκόταν όρθιο ώστε να υπενθυμίζει εις το διηνεκές μια ιστορία που πολλοί – ακόμη και μεταξύ των επιζώντων ή των συγγενών των θυμάτων – θα προτιμούσαν να λησμονήσουν. Η κληρονομιά του Αουσβιτς ήταν μια κληρονομιά δυσβάσταχτη, δύσχρηστη ή κι εντελώς για κάποιους ανεπιθύμητη, μια κληρονομιά από χρέη που αδυνατούσαν να ξεχρεώσουν.

Το μέγεθος της ανθρώπινης κτηνωδίας – και ο… επαγγελματισμός με τον οποίον ήρθε αυτή εις πέρας – ήταν τόσο τεράστιο ώστε να μην μπορούν να το αφομοιώσουν ούτε εκείνοι που ήταν εθισμένοι στις ιστορίες τρόμου, τόσο τεράστιο ώστε να παραμένει… τεράστιο ακόμη και όταν μειώθηκε αισθητά.

Είναι γνωστόν ότι, σύμφωνα με τους πρώτους υπολογισμούς, βασισμένους σε μαρτυρίες – συμπεριλαμβανομένης της μαρτυρίας του Ρούντολφ Ες, του μακροβιότερου διοικητή του Αουσβιτς, που απαγχονίστηκε το 1947 -, τα θύματα στο συγκρότημα των τριών κυρίων στρατοπέδων (Αουσβιτς Ι, Αουσβιτς ΙΙ Μπίρκεναου, Αουσβιτς ΙΙΙ Μόνοβιτς),  μονάχα μεταξύ των εβραίων κρατουμένων, ανέρχονταν στα 3,5 έως 4 εκατομμύρια. Σύμφωνα με νεότερους, πιο ρεαλιστικούς και καλύτερα διασταυρωμένους υπολογισμούς, ο αριθμός των Εβραίων που πέθαναν στο Αουσβιτς κυμαίνεται ανάμεσα στο 1,2 και 1,5 εκατομμύριο· παρότι μειωμένος περισσότερο από το μισό, ο αριθμός παραμένει αδιανόητα σοκαριστικός. Εάν μάλιστα τον συναθροίσει κανείς με τη «συγκομιδή» των άλλων στρατοπέδων αντιλαμβάνεται γιατί το Ολοκαύτωμα ως τάξη μεγέθους διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη θηριωδία στην ιστορία.

Το πρώτο ερώτημα – αλλά και το ανθεκτικότερο στον χρόνο, το μέχρι σήμερα αναπάντητο – που ανακύπτει από το «σκάνδαλο» του Αουσβιτς είναι θεολογικής φύσεως. Οπως έχει ήδη επισημάνει ο Ρον Ρόζενμπαουμ στο κλασικό πλέον βιβλίο του «Ερμηνεύοντας τον Χίτλερ» (Κέδρος, 2001), το Αουσβιτς μάς καλεί προκλητικά να επιλέξουμε ανάμεσα στην απουσία και στη σιωπή του Θεού. Ακόμη πιο βλάσφημα: ανάμεσα σ’ έναν παντοδύναμο αλλά μοχθηρό Θεό και σ’ έναν φιλεύσπλαχνο αλλά αδύναμο Θεό – αδύναμο να παρέμβει και να αποτρέψει τη θηριωδία. Πάντως, έναν Θεό παντοδύναμο και φιλεύσπλαχνο ταυτοχρόνως, αυτή καθεαυτή η ύπαρξη του Αουσβιτς τον αναγάγει σε λογικό οξύμωρο και τον αποκλείει ως πιθανότητα. Ολοι οι θρήσκοι άνθρωποι εφεξής, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, θα πρέπει να ζήσουν συμφιλιωμένοι με την εν λόγω αγεφύρωτη αντίφαση.

Ωστόσο, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, τα θεολογικά αδιέξοδα και τα παρεπόμενα μαρτύρια των Εβραίων δεν κυριαρχούσαν στην ατζέντα του καθημερινού ανθρώπου, ιδίως σε χώρες που είχε ακμάσει κι εξακολουθούσε να ακμάζει ο αντισημιτισμός. Μία από αυτές ήταν και η Πολωνία. Η τραγική χώρα που βρέθηκε ανάμεσα στη Γερμανία και στη Σοβιετική Ενωση ήταν και το πρώτο πιάτο στο τραπέζι που στρώθηκε για να γιορταστεί τον Αύγουστο του 1939 το σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ (και να ξεκινήσει επ’ ευκαιρία η παγκόσμια ανθρωποσφαγή). Οι Εβραίοι της Πολωνίας πλήρωσαν τον βαρύτερο φόρο αίματος από όλους τους Εβραίους της Ευρώπης και, μετά τον πόλεμο, όσοι επέζησαν βρέθηκαν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής – μια σφαίρα όπου, με δεδομένο τον εμμονικό αντισημιτισμό του Στάλιν, το να δηλώνεις Εβραίος δεν ήταν και από τα καλύτερα διαπιστευτήρια.

Στην ίδια σφαίρα βρέθηκε και το συγκρότημα στρατοπέδων του Αουσβιτς. Η έρευνα γύρω από το τι πραγματικά είχε συμβεί μέσα σε αυτό το κολασμένο συγκρότημα ούτε ενθαρρυνόταν ούτε αποθαρρυνόταν: έπρεπε εσύ προσωπικά να αναλάβεις την ευθύνη της έρευνας και να προσέξεις κατά τη διάρκειά της – όπου θα έπεφτες συχνά σε κλειστές πόρτες και σφραγισμένα χείλη – να μην ακουμπήσεις κάποια ευαίσθητη χορδή του κομμουνιστικού καθεστώτος. Ενας από εκείνους τους μοναχικούς γενναίους ερευνητές ήταν και ο γερμανικής καταγωγής πολωνός ανακριτής Γιαν Σεν (1909-1965).

Στο περίφημο πόνημά του «Οι κυνηγοί των Ναζί: η καταδίωξη των εγκληματιών του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου» (Μεταίχμιο, 2016), ο πολωνικής καταγωγής αμερικανός δημοσιογράφος Αντριου Ναγκόρσκι αποκαλύπτει ότι ο Γιαν Σεν, όπως και οι πιο πολλοί με «μπερδεμένη» εθνοτική προέλευση, είχε κι έναν σκελετό στην ντουλάπα του: έναν αδελφό που συνεργάστηκε με τους Γερμανούς και μεταπολεμικά φρόντισε να εξαφανιστεί από προσώπου γης. Το «αμάρτημα του αδελφού» υποχρέωνε τον Σεν να είναι διπλά προσεκτικός στη σχέση του τόσο με τις πολωνικές αρχές, όσο και με τη συλλογή αξιόπιστων μαρτυριών από το Αουσβιτς.

Εντούτοις, παρά τις χορευτικές του πιρουέτες μέσα σε ναρκοπέδιο, ο Σεν πιστώνεται με μια επιτυχία που θα σταθεί ορόσημο και σημείο αναφοράς για τους απανταχού κυνηγούς των Ναζί (πολύ λιγότερους και πολύ πιο απομονωμένους – μας αφήνει ο Ναγκόρσκι να καταλάβουμε – από όσο η λαϊκή μυθολογία θέλει να πιστεύει): αρχικά κέρδισε την εμπιστοσύνη κι εν συνεχεία έπεισε τον διοικητή του Αουσβιτς Ρούντολφ Ες να καταγράψει τη μαρτυρία του προτού οδηγηθεί στην αγχόνη. Αυτή η ανατριχιαστική «Αυτοβιογραφία» (Νεφέλη, 1995) έδωσε και την πρώτη καύσιμη ύλη για έναν δημόσιο διάλογο που θα αναζωπυρωθεί κατά τη δεκαετία του 1960 με τη μυθιστορηματική απαγωγή και προσαγωγή σε δίκη του Αντολφ Αϊχμαν, του κορυφαίου εκτελεστικού οργάνου για την «Τελική λύση» του εβραϊκού ζητήματος: μπορεί το Κακό να είναι κοινότοπο; Εισηγήτρια της ριζοσπαστικής ιδέας η Χάνα Αρεντ, με το βιβλίο της «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ» (Νησίδες, 2009), υπέσκαψε τη στερεότυπη αντίληψη για τη δαιμονική φύση του Κακού και τροφοδότησε μια συζήτηση που δεν λέει ακόμη και σήμερα να κοπάσει.

Η έρευνα του Γιαν Σεν για το Αουσβιτς, υπό τους δυσμενείς όρους που πραγματοποιήθηκε, άνοιξε τον δρόμο και για την πρώτη μεγάλη δίκη των ιθυνόντων του Αουσβιτς στη Φρανκφούρτη. Εμπνευστής ο Φριτς Μπάουερ (1903-1968), ένας εβραϊκής καταγωγής γερμανός δικαστής και εισαγγελέας. Ο Μπάουερ δεν είχε να αντιμετωπίσει, όπως ο Γιαν Σεν, μονάχα τη δυσμένεια και την καχυποψία των κρατικών αρχών, αλλά και τη σαφή εναντίωση μιας γερμανικής κοινής γνώμης που ήθελε πάση θυσία να διαγράψει το ναζιστικό παρελθόν της, ενώ συγχρόνως πίστευε ότι η μεταβατική περίοδος της «αποναζιστικοποίησης» είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Παρά τις λοιδορίες και τις απειλές κατά της ζωής του, υποχρέωσε πολλούς από τους θύτες του Αουσβιτς να λογοδοτήσουν στη δικαιοσύνη. Τόσο ο Σεν όσο και ο Μπάουερ βρήκαν τον θάνατο πρόωρα, με τρία χρόνια διαφορά, υπό μάλλον περίεργες συνθήκες. Εντούτοις, μαζί με τον θρυλικό Σιμόν Βίζενταλ, πρόλαβαν να παραδώσουν τη σκυτάλη σε μια νέα γενιά κυνηγών των Ναζί· κανένας θύτης δεν κοιμόταν πλέον ήσυχος.