Λειψυδρία και επισιτιστική κρίση φέρνουν τον πόλεμο πιο κοντά

Στον 21ο αιώνα, η γεωπολιτική σκακιέρα έχει πάψει να ορίζεται μοναχά από την ιδεολογία ή τον έλεγχο των κοιτασμάτων πετρελαίου. Ένα πιο θεμελιώδες θέμα, αυτό της ίδιας της επιβίωσης, γίνεται ζητούμενο για ολοένα και περισσότερους ανθρώπους, γεγονός που φέρνει στο μυαλό μαύρες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Η λειψυδρία και η επισιτιστική ανασφάλεια έχουν πάψει να λογίζονται ως αμιγώς περιβαλλοντικά ή ανθρωπιστικά ζητήματα.

Σήμερα, θεωρούνται «πολλαπλασιαστές απειλών», ικανοί να μετατρέψουν λανθάνουσες εθνοτικές ή πολιτικές εντάσεις σε γενικευμένες ένοπλες συρράξεις.

Σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες του Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) και του World Resources Institute (WRI) για το 2025, η πρόσβαση σε πόσιμο νερό και καλλιεργήσιμη γη πλέον αποτελεί την κύρια αιτία αποσταθεροποίησης σε πάνω από 45 «κόκκινες περιοχές» του πλανήτη.

Η λειψυδρία και η επισιτιστική κρίση είναι οι σιωπηλοί στρατοί που προελαύνουν

Το «τρίγωνο της κρίσης»

Η κλιματική κρίση έχει δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο που οι επιστήμονες ονομάζουν «δεσμό νερού-τροφίμων-ενέργειας». Η άνοδος της παγκόσμιας θερμοκρασίας επηρεάζει τους κύκλους των βροχοπτώσεων, οδηγώντας σε παρατεταμένες ξηρασίες. Η ξηρασία με τη σειρά της:

• Μειώνει την αγροτική παραγωγή, προκαλώντας εκτόξευση των τιμών των τροφίμων.
• Εξαντλεί τα αποθέματα νερού, καθιστώντας την άρδευση αδύνατη.
• Πυροδοτεί εσωτερική μετανάστευση, με εκατομμύρια ανθρώπους να μετακινούνται από την ύπαιθρο στις ήδη υπερπλήρεις πόλεις.

Η ιστορία έχει δείξει ότι όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν να θρέψουν τις οικογένειές τους, η κοινωνική συνοχή διαρρηγνύεται. Οι μελέτες του 2024 επιβεβαιώνουν ότι η «Αραβική Άνοιξη» του 2011 είχε ως έναν από τους βασικούς της καταλύτες την εκτόξευση των τιμών του σιταριού. Σήμερα, οι συνθήκες είναι ακόμη πιο «εύφλεκτες».

Ο γεωπολιτικός «χάρτης» των συγκρούσεων

Οι περιοχές που βρίσκονται στο όριο της «έκρηξης» χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: αυτές που συγκρούονται για διασυνοριακά ποτάμια, αυτές που πλήττονται από εσωτερική κατάρρευση των πόρων και αυτές που χρησιμοποιούν την τροφή ως όπλο.

Α. Λεκάνη του Νείλου: Υπαρξιακή σύγκρουση

Η Αίγυπτος, το Σουδάν και η Αιθιοπία βρίσκονται σε μια παρατεταμένη τροχιά μετωπικής σύγκρουσης. Το Μεγάλο Φράγμα της Αιθιοπικής Αναγέννησης (GERD) στον Γαλάζιο Νείλο επιτρέπει στην Αιθιοπία να ελέγχει τη ροή του νερού προς τα κάτω.

Για την Αιθιοπία, το φράγμα είναι το κλειδί για την έξοδο από τη φτώχεια μέσω της ηλεκτροδότησης.

Για την Αίγυπτο, οποιαδήποτε μείωση της ροής του Νείλου κατά 10-15% θα σήμαινε την απώλεια εκατομμυρίων στρεμμάτων καλλιεργήσιμης γης και την οικονομική καταστροφή 100 εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ρητορική του Καΐρου έχει γίνει σαφής: το νερό του Νείλου είναι ζήτημα εθνικής ασφάλειας και η στρατιωτική επιλογή παραμένει στο τραπέζι.

Β. Κεντρική Ασία: Κοιλάδα Φεργκάνα

Στα σύνορα του Κιργιστάν, του Τατζικιστάν και του Ουζμπεκιστάν, η κατάσταση είναι ήδη αιματηρή. Οι παγετώνες των βουνών Τιαν Σαν, που τροφοδοτούν την περιοχή, λιώνουν με πρωτοφανή ταχύτητα. Οι αγροτικές κοινότητες συγκρούονται καθημερινά για τον έλεγχο των σοβιετικής εποχής καναλιών άρδευσης.

Το 2025, η έλλειψη κεντρικής διαχείρισης και η άνοδος του εθνικισμού καθιστούν την περιοχή αυτή την πιο πιθανή εστία για έναν «πόλεμο του νερού» πλήρους κλίμακας.

Γ. Μέση Ανατολή: Τίγρης και Ευφράτης

Η Τουρκία, μέσω του τεράστιου προγράμματος φραγμάτων GAP, ελέγχει τις πηγές των δύο μεγάλων ποταμών που διασχίζουν τη Συρία και το Ιράκ. Η μείωση της παροχής νερού προς το Ιράκ έχει ήδη οδηγήσει στην ερήμωση των ιστορικών ελών του νότου και στην καταστροφή της γεωργίας.

Σε μια περιοχή που μαστίζεται από δεκαετίες πολέμου, η λειψυδρία ωθεί τους απελπισμένους νέους στις αγκάλες εξτρεμιστικών οργανώσεων, οι οποίες υπόσχονται τροφή και προστασία.

Δ. Ζώνη του Σαχέλ: Ο πόλεμος των πόρων

Στην υποσαχάρια Αφρική (Μάλι, Νίγηρας, Νιγηρία), η κλιματική αλλαγή σπρώχνει την έρημο προς το νότο. Αυτό αναγκάζει τους ημι-νομάδες κτηνοτρόφους να εισέρχονται σε εδάφη που καλλιεργούνται από μόνιμους γεωργούς.

Η σύγκρουση για τη γη και το νερό έχει πάρει εθνοτικές και θρησκευτικές διαστάσεις, με χιλιάδες θύματα κάθε χρόνο. Οι μελέτες δείχνουν ότι η επισιτιστική ανασφάλεια σε αυτές τις χώρες είναι ο νούμερο ένα παράγοντας στρατολόγησης για την Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος.

Ε. Ινδός Ποταμός: Πυρηνική απειλή

Η Ινδία και το Πακιστάν, δύο πυρηνικές δυνάμεις, εξαρτώνται από τον ποταμό Ινδό. Η Συνθήκη των Υδάτων του Ινδού άντεξε σε τρεις πολέμους, αλλά τώρα κλονίζεται.

Η Ινδία κατασκευάζει φράγματα στο Κασμίρ, και το Πακιστάν, που αντιμετωπίζει ακραίες πλημμύρες ακολουθούμενες από ακραίες ξηρασίες, κατηγορεί το Δελχί για «υδρο-τρομοκρατία». Μια διακοπή στη ροή του νερού θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια κλιμάκωση που ο κόσμος δεν έχει ξαναδεί.

Η τροφή ως γεωπολιτικό όπλο

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 κατέδειξε πόσο ευάλωτη είναι η παγκόσμια επισιτιστική αλυσίδα. Το 2025, η «εργαλειοποίηση της πείνας» έχει γίνει δόγμα.

Έλεγχος των «Breadbaskets»: Οι περιοχές που παράγουν το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου σιταριού, του καλαμποκιού και του ρυζιού (ΗΠΑ, Βραζιλία, Ουκρανία, Ρωσία) έχουν αποκτήσει μια νέα μορφή ισχύος.

Περιορισμοί Εξαγωγών: Όταν μια χώρα αντιμετωπίζει εσωτερική έλλειψη λόγω ξηρασίας, απαγορεύει τις εξαγωγές (όπως είδαμε πρόσφατα με το ρύζι στην Ινδία), προκαλώντας λιμό σε εξαρτώμενες χώρες της Αφρικής και της Ασίας.

Υπάρχει διέξοδος;

Τα υφιστάμενα σενάρια για το εγγύς μέλλον είναι στην πλειονότητά τους δυσοίωνα, ωστόσο, στις τελευταίες επιστημονικές μελέτες συμπεριλαμβάνονται προτάσεις για δράσεις που θα μπορούσαν να αμβλύνουν την ένταση:

• Υδρο-διπλωματία: Διεθνείς συμφωνίες που αντιμετωπίζουν τα ποτάμια ως κοινή κληρονομιά και όχι ως εθνικό ιδιοκτησιακό δικαίωμα.
• Τεχνολογία αφαλάτωσης και ανακύκλωσης: Χώρες όπως το Ισραήλ έχουν δείξει ότι η τεχνολογία μπορεί να «νικήσει» τη λειψυδρία, αρκεί να υπάρχει η πολιτική βούληση και οι επενδύσεις.
• Αναγεννητική γεωργία: Χρήση καλλιεργειών που απαιτούν λιγότερο νερό και είναι ανθεκτικές στις διακυμάνσεις του κλίματος.

Ο «χάρτης» των τρεχουσών συγκρούσεων καθιστά σαφές το εξής: Οι επόμενοι πόλεμοι δεν θα γίνουν για το ποιος θα κυριαρχήσει στην αγορά, αλλά για το ποιος θα έχει πρόσβαση στην πηγή. Η λειψυδρία και η επισιτιστική κρίση είναι οι σιωπηλοί στρατοί που προελαύνουν.

Εάν η διεθνής κοινότητα συνεχίσει να αντιμετωπίζει αυτούς τους πόρους ως ανεξάντλητα εμπορεύματα και όχι ως θεμέλια της παγκόσμιας ειρήνης, τότε η μετάβαση από την «υδάτινη στενότητα» στον «πόλεμο του νερού» θα είναι αναπόφευκτη.

Εν κατακλείδι, η ασφάλεια στον 21ο αιώνα ξεκινά από το πιάτο και το ποτήρι του κάθε πολίτη. Χωρίς αυτά, καμία στρατιωτική ισχύς δεν μπορεί να εγγυηθεί τη σταθερότητα.