Ίντι Αμίν ή ο δικτάτορας ως θέαμα: Η γέννηση ενός λαϊκιστή πριν τα social media

Το 1976, το μουσείο κέρινων ομοιωμάτων Madame Tussauds στο Λονδίνο ζήτησε από τους επισκέπτες του να ψηφίσουν τη «χειρότερη προσωπικότητα» της συλλογής του. Πρώτος αναδείχθηκε ο Αδόλφος Χίτλερ. Δεύτερος, ο Ίντι Αμίν.

Εκείνη την εποχή, ο Ουγκαντέζος δικτάτορας ήταν ο φόβος και ο τρόμος του διεθνούς Τύπου. Οι βρετανικές εφημερίδες γέμιζαν με ιστορίες για τα φρικιαστικά του κατορθώματα — κάποιες αληθινές, άλλες αποκυήματα φαντασίας. Ήταν πράγματι μαζικός δολοφόνος, αν και δύσκολα μπορεί κανείς να πιστέψει ότι όντως φύλαγε κεφάλια στο ψυγείο του, όπως ήθελε ο μύθος.

Μέσα από ομιλίες, απαγορεύσεις και προπαγανδιστικές καμπάνιες, δημιούργησε την ψευδαίσθηση ενός εθνικού «πολέμου απελευθέρωσης» ενάντια στους «ξένους και τους προδότες». Ήταν ο πρώτος ηγέτης που κατάλαβε ότι η πολιτική μπορούσε να λειτουργεί ως παράσταση – με εκείνον πρωταγωνιστή και το έθνος ως κοινό.

Τώρα, δύο νέα βιβλία επιχειρούν να βάλουν τα πράγματα στη θέση τους – μακριά από τη μυθολογία του «τέρατος» και πιο κοντά στην πραγματικότητα ενός πολιτικού φαινομένου που προανήγγειλε τη σημερινή εποχή του λαϊκισμού και της πολιτικής θεαματικότητας.

Το πρώτο, του Αμερικανού ιστορικού Ντέρεκ Πίτερσον, εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο ο Αμίν μετέτρεψε τη διακυβέρνηση σε θέαμα. Μέσα από ομιλίες, απαγορεύσεις και προπαγανδιστικές καμπάνιες, δημιούργησε την ψευδαίσθηση ενός εθνικού «πολέμου απελευθέρωσης» ενάντια στους «ξένους και τους προδότες». Ήταν, κατά τον Πίτερσον, ο πρώτος ηγέτης που κατάλαβε ότι η πολιτική μπορούσε να λειτουργεί ως παράσταση – με εκείνον πρωταγωνιστή και το έθνος ως κοινό.

Οι εκτιμήσεις για τα θύματα της οκταετούς του κυριαρχίας κυμαίνονται από 12.000 έως 500.000 ανθρώπους.

Το δεύτερο, του Ουγκαντέζου διανοουμένου Μαχμούντ Μαντάνι, έχει πιο προσωπική διάσταση. Ο Μαντάνι, που ανήκε στην ασιατική κοινότητα που ο Αμίν εκδίωξε το 1972, γράφει για τον εκτοπισμό, την απώλεια και την ταυτότητα. Μέσα από τη δική του εμπειρία εξορίας και την αναδρομή στην εποχή του τρόμου, επιχειρεί να εξηγήσει πώς ένας ηγέτης όπως ο Αμίν κατόρθωσε να πείσει μεγάλο μέρος της κοινωνίας ότι ενεργούσε για το καλό της – και πώς οι πληγές εκείνης της περιόδου εξακολουθούν να καθορίζουν τη σύγχρονη Ουγκάντα.

Ανάμεσα στους χιλιάδες εκδιωχθέντες Ασιάτες που κατέφυγαν στη Βρετανία ήταν και ο Μαχμούντ Μαντάνι, σήμερα καθηγητής στο Columbia. Στο συγκλονιστικό του βιβλίο περιγράφει πώς οι εξόριστοι ένιωθαν «ξένοι παντού».

Και οι δύο συγγραφείς συμφωνούν σε ένα βασικό σημείο: ο Ίντι Αμίν δεν ήταν απλώς ένας τυραννικός παρανοϊκός, αλλά και ένας πρωτοποριακός λαϊκιστής. Παρουσίαζε τον εαυτό του ως άνθρωπο του λαού, που μιλούσε απλά, περιφρονούσε την ελίτ και ταυτιζόταν με τον «πραγματικό Ουγκαντέζο». Εντόπιζε εχθρούς — πρώτα τους Ασιάτες, έπειτα τους διανοούμενους, μετά τους πολιτικούς αντιπάλους — και υποσχόταν λύσεις «άμεσες» και «πατριωτικές».

Η απήχησή του βασίστηκε ακριβώς σε αυτό: στην ψευδαίσθηση δύναμης και υπερηφάνειας που έδινε στους υποστηρικτές του. Ο Αμίν υποσχόταν ότι «η Ουγκάντα θα κινηθεί ξανά με υπερηχητική ταχύτητα» – στην πράξη, όμως, άφησε πίσω του μια χώρα φτωχότερη, πιο βίαιη και πιο διχασμένη από ποτέ.

Από «λαϊκό παιδί» σε αιμοσταγή ηγέτη

Ο Αμίν γεννήθηκε το 1928 από τη φυλή Κάκγουα, στα βορειοδυτικά της Ουγκάντας — μια κοινότητα που περιφρονούνταν από τις ισχυρότερες εθνοτικές ομάδες της χώρας. Ξεκίνησε ως πυγμάχος και κατόπιν στρατιώτης στον αποικιακό στρατό των Βρετανών. Η άνοδός του στην εξουσία ήταν αστραπιαία: το 1971 ανέτρεψε τον τότε πρόεδρο Μίλτον Ομποτέ με στρατιωτικό πραξικόπημα και στέφθηκε «σωτήρας του έθνους».

Η αρχική ευφορία γρήγορα μετατράπηκε σε τρόμο. Ο Αμίν, που αυτοαποκαλούταν «ο τελευταίος βασιλιάς της Σκωτίας», καλλιέργησε μια προσωπικότητα γεμάτη μεγαλομανία και γελοιότητα, αλλά και έναν μηχανισμό βίας που άφησε πίσω του δεκάδες χιλιάδες νεκρούς.

Εντόπιζε εχθρούς — πρώτα τους Ασιάτες, έπειτα τους διανοούμενους, μετά τους πολιτικούς αντιπάλους — και υποσχόταν λύσεις «άμεσες» και «πατριωτικές».

Ο «πόλεμος της οικονομικής απελευθέρωσης»

Το 1972, ο Αμίν ανακοίνωσε ότι όλοι οι πολίτες ασιατικής καταγωγής της Ουγκάντας –περίπου 50.000 άνθρωποι, πολλοί γεννημένοι εκεί– έπρεπε να εγκαταλείψουν τη χώρα μέσα σε 90 ημέρες.

Η απόφαση αυτή ήταν βάρβαρη, αλλά εξαιρετικά δημοφιλής. Ο Αμίν καλλιεργούσε τα φυλετικά μίση λέγοντας πως οι Ασιάτες «θεωρούσαν τους Αφρικανούς πολίτες δεύτερης κατηγορίας στη δική τους χώρα».

Με αυτό το πρόσχημα ξεκίνησε την «οικονομική απελευθέρωση» της Ουγκάντας. Κατάσχεσε τις επιχειρήσεις των εκδιωχθέντων και τις χάρισε σε υποστηρικτές του — χωρίς καμία εμπειρία στη διοίκησή τους. Το αποτέλεσμα ήταν κατάρρευση της οικονομίας, πείνα και χάος. Όπως σχολιάζει ο Πίτερσον, ο Αμίν μετέτρεψε «τη βαρετή, τεχνική δουλειά της διακυβέρνησης σε μια συναρπαστική μάχη για φυλετική και πολιτική λύτρωση».

Ο «λαϊκιστής» πριν από τον λαϊκισμό

Ο Αμίν υπήρξε –πολύ πριν την εποχή των social media– πρότυπο λαϊκιστή ηγέτη. Παρουσιαζόταν ως ο αυθεντικός «άνθρωπος του λαού», γελοιοποιούσε τη Δύση και τους τεχνοκράτες, και διέταζε καθημερινά απαγορεύσεις από το ραδιόφωνο: «Μην φοράτε περούκες!», «Απαγορεύονται οι χοροί των εφήβων!»

Η διακυβέρνησή του, γεμάτη αυταρχικά διατάγματα και προχειρότητα, λειτουργούσε σαν ένα πρώιμο reality εξουσίας.

Η σύγκριση με σύγχρονους ηγέτες, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, δεν είναι τυχαία. Ο Νότιοαφρικανός κωμικός Τρέβορ Νόα έχει επισημάνει τις ομοιότητες στον λόγο τους, ενώ ο Πίτερσον βλέπει βαθύτερη σύνδεση: τη στοχοποίηση μειονοτήτων, τη δαιμονοποίηση των μεταναστών και την περιθωριοποίηση των ειδικών.

Ο Αμίν καλλιεργούσε τα φυλετικά μίση λέγοντας πως οι Ασιάτες «θεωρούσαν τους Αφρικανούς πολίτες δεύτερης κατηγορίας στη δική τους χώρα».

Ουγκανέζοι διαβάζουν για τον θάνατο του πρώην δικτάτορα Ίντι Αμίν στο κέντρο της Καμπάλα, την Κυριακή 17 Αυγούστου 2003. Ο Αμίν, 80 ετών, πέθανε  στη Σαουδική Αραβία, όπου είχε καταφύγει μετά την ανατροπή του από τις τανζανικές δυνάμεις, αφού είχε κυβερνήσει τη χώρα του  και είχε προκαλέσει τον θάνατο περίπου 500.000 ανθρώπων. Ο Αμίν πέθανε στις 8:20 το πρωί στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας, όπου είχε ζητήσει άσυλο μετά την πτώση του καθεστώτος του το 1979. Από τις 18 Ιουλίου βρισκόταν σε μηχανική υποστήριξη, έχοντας υποστεί νεφρική ανεπάρκεια. Σύμφωνα με πηγή κοντά στην οικογένειά του, ο πρώην δικτάτορας τάφηκε στο κοιμητήριο Ρουγουάις της Τζέντας, μετά την προσευχή της δύσης το Σάββατο. (Φωτογραφία EPA PHOTO/ EPA/STEPHEN MORRISON)

Το τίμημα της παράνοιας

Πίσω από την πομπώδη εικόνα κρυβόταν ένα καθεστώς τρόμου. Ο ανώτατος δικαστής της χώρας απήχθη και δολοφονήθηκε, ένας αρχιεπίσκοπος εκτελέστηκε μετά από ψευδοδίκη, ενώ εκατοντάδες πολίτες σκοτώθηκαν απλώς επειδή δεν υπάκουσαν σε διαταγές.

«Απαγορεύονται οι χοροί των εφήβων!»

Οι εκτιμήσεις για τα θύματα της οκταετούς του κυριαρχίας κυμαίνονται από 12.000 έως 500.000 ανθρώπους.

Το 1979, μετά από μια αποτυχημένη εισβολή στην Τανζανία, ο Αμίν εκδιώχθηκε και κατέφυγε στη Σαουδική Αραβία, όπου πέθανε το 2003.

Οι σκιές που μένουν

Ανάμεσα στους χιλιάδες εκδιωχθέντες Ασιάτες που κατέφυγαν στη Βρετανία ήταν και ο Μαχμούντ Μαντάνι, σήμερα καθηγητής στο Columbia. Στο συγκλονιστικό του βιβλίο περιγράφει πώς οι εξόριστοι ένιωθαν «ξένοι παντού». Παρ’ όλα αυτά, πολλοί κατάφεραν να ξαναχτίσουν τη ζωή τους και να διακριθούν, παρά την προσπάθεια της Βρετανίας να κρατήσει εκτός τους μη λευκούς πρώην υπηκόους της.

Σήμερα, η Ουγκάντα κυβερνάται από τον Γιουέρι Μουσεβένι, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 1986. Παρά τις υποσχέσεις του για σταθερότητα, πολλοί –όπως ο Μαντάνι– τον κατηγορούν πως διαιωνίζει τη διαφθορά, τη βία και τον εθνοτικό διχασμό.

Ο γιος και πιθανός διάδοχός του, Μουχούζι Κάινερουγκαμπα, έχει υιοθετήσει έναν κυνικό, προκλητικό λόγο στα social media, παραπέμποντας απευθείας στο ύφος του Αμίν.

Και στους δρόμους της Καμπάλα, ταξιτζήδες κολλούν ακόμη τη φωτογραφία του Ίντι Αμίν στα τζάμια τους, νοσταλγώντας μια «παλιά καλή εποχή» — που στην πραγματικότητα ποτέ δεν υπήρξε.