Μιχαήλ Γκορμπατσώφ: Ο σοσιαλισμός δεν δικαιώθηκε

Πριν από έναν ακριβώς χρόνο, στις 30 Αυγούστου 2022, έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο τελευταίος ηγέτης της ΕΣΣΔ, της πάλαι ποτέ υπερδύναμης.

Ο Γκορμπατσώφ, που τιμήθηκε με το Νομπέλ Ειρήνης το 1990, είχε παραχωρήσει μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη στον Πέτρο Ανταίο (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σταύρου Γιαννακόπουλου, Προύσα 1920 – Αθήνα 2002) και στην εφημερίδα «Το Βήμα» το 1993. Από τη μακροσκελή αυτή συνέντευξη, που είχε δημοσιευτεί στο φύλλο της 24ης Ιανουαρίου 1993, επιλέξαμε τα κατωτέρω αποσπάσματα, που θεωρούμε απολύτως χαρακτηριστικά της κοσμοαντίληψης του Γκορμπατσώφ:

Νομίζω ότι και για τον κόσμο και για την πρώην ΕΣΣΔ και για τη Ρωσία την τωρινή, αυτό που είχε αρχίσει εδώ στη Σοβιετική Ένωση, το οποίο ονομάστηκε στη συνέχεια περεστρόικα και μετουσιώθηκε στη νέα σκέψη στην εξωτερική πολιτική, όλο αυτό και σήμερα μπορεί να χαρακτηριστεί ως μέγιστη στροφή. Στροφή μάλιστα που συνέβη σε μια τέτοια στιγμή, που, εκφραζόμενος με την παλιά ορολογία, νιώθαμε τη μυρωδιά του μπαρουτιού. Διολισθαίναμε στην πυρηνική καταστροφή. Η αντιπαράθεση είχε προσλάβει μια απίθανη οξύτητα. Γενικά, το παράλογο μιας παρόμοιας αντιπαράθεσης, όπου ο ανθρώπινος πολιτισμός εμφανιζόταν να νοσεί, όντας βαθιά διασπασμένος, τη στιγμή που όφειλε να ενώσει τις δυνάμεις του για να αντιμετωπίσει τις πλανητικές προκλήσεις και τα εσωτερικά προβλήματα κάθε χώρας, είχε οδηγήσει σε γενική παράλυση. Επρόκειτο για μια δραματική κατάσταση. Δραματική. Στις συνθήκες αυτές, το γεγονός ότι ο ένας πόλος αυτού του διπολικού κόσμου, του βαθιά διαιρεμένου, πρότεινε στην ανθρωπότητα τέτοιες μακρόπνοες ιδέες, στηριγμένες σε μια νέα φιλοσοφία, στην κατανόηση του γεγονότος ότι αποτελούμε έναν ενιαίο πολιτισμό, στον οποίο δεν είναι οι επιμέρους ιδεολογικές αρχές, αλλά οι πανανθρώπινες πανπολιτισμικές αξίες που πρέπει να κυριαρχούν, στην ουσία έσωσε τον κόσμο. Αυτή είναι η εκτίμησή μου.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.1.1993, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είμαι πεπεισμένος ότι αυτό που ωρίμαζε στη χώρα μας, σε άλλες χώρες και στον κόσμο ολόκληρο, αυτές οι αντιθέσεις που είχαν συσσωρευτεί και στη δοσμένη στιγμή είχαν φτάσει σε τέτοια οξύτητα, έτσι ή αλλιώς όφειλαν ή να εκραγούν ή να εκτονωθούν. Και εμείς επιλέξαμε τον δρόμο προς την εκτόνωση μέσω της πολιτικής, μέσω της νέας σκέψης. Ακόμη και εδώ στη Ρωσία δεν μπορούν να συμφιλιωθούν με την ιδέα αυτή και ασκούν μια τέτοια φονική κριτική αυτά τα παλαιολιθικά μαστόδοντα, οι φονταμενταλιστές, όχι πια του Ισλάμ, αλλά οι δικοί μας, οι δογματικοί κομμουνιστές, με τους κάλους στο μυαλό, που έχουν χάσει κάθε επαφή με την πραγματικότητα και την ικανότητα να βλέπουν διαλεκτικά τον κόσμο. Γι’ αυτό δεν αρνούμαι και δεν επιφέρω κανενός είδους διορθώσεις στην αντίληψη αυτή και στην εκτίμηση αυτής της αντίληψης. Αυτή υπαγορεύτηκε από την ίδια τη λογική της ιστορικής εξέλιξης και στο εσωτερικό της χώρας και στο σύνολο του πολιτισμού. Και αυτό ισχύει σήμερα για όλη την ανθρωπότητα.

Ισχύει το ίδιο και για τη Σοβιετική Ένωση. Και για τη Ρωσία. Οι αλλαγές επιβάλλονταν. Είχαμε αρχίσει να χάνουμε δρόμο. Να παρακμάζουμε από κάθε άποψη. Οικονομικά, παρ’ όλο που διαθέταμε τις πλουσιότερες πρώτες ύλες στον κόσμο, έναν πολύ ταλαντούχο λαό, πολλούς αντικειμενικούς όρους, αρχίσαμε να καθυστερούμε ολοφάνερα. Μπορούσαμε κάτι να δείχνουμε ακόμα μπαλώνοντας τις τρύπες και κυρίως καταπνίγοντας κάθε διαφορετική άποψη, κάθε κριτική, κάποιους ρυθμούς ακόμα να κρατάμε, εξαντλώντας τις πηγές μας και τις εργατικές μας εφεδρείες. Μόλις άρχισε να εμφανίζεται ανεπάρκεια εργατικών εφεδρειών και να ακριβαίνουν οι φυσικοί μας πόροι, αρχίσαμε να ασφυκτιούμε. Πώς ζούσαμε; Μόνο χάρη στην εκτατική, σπάταλη οικονομία. Παραπέρα δεν μπορούσαμε να αντέξουμε. Είχαμε κάνει την επανάσταση, θέλαμε να εξασφαλίσουμε ανθρωπινότερη ζωή για τους ανθρώπους, πέρασαν 75 χρόνια, δεν μπορούσαμε πια να δικαιολογούμαστε με το ότι δεν είχε επαρκέσει ο χρόνος, ότι μας εμπόδιζαν οι πόλεμοι…

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.1.1993, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πρώτα απ’ όλα, εγώ ανήκω σε εκείνους που δεν θεωρούν ότι κατήγαγαν νίκη οι φιλελεύθερες θεωρίες, ο φιλελευθερισμός, επί των σοσιαλιστικών θεωριών και κινημάτων. Αν κάτι μπορούμε να πούμε σχετικά, είναι ότι ο φιλελευθερισμός και τα κόμματα που τον εκφράζουν αποδείχτηκαν πιο ικανοί να προσαρμοστούν στις νέες αλλαγμένες συνθήκες. Αποδείχτηκαν πιο ικανοί να δανειστούν από τους σοσιαλιστές, τους σοσιαλδημοκράτες διαφόρων αποχρώσεων, από τους αριστερούς, εκείνα τα κοινωνικά προγράμματα τα οποία χρησιμοποιούν ως εκτονωτές, εκτονωτές ακριβώς. Σε ορισμένο βαθμό και στην ίδια τη Γερμανία και στην Ιαπωνία και σε άλλες χώρες κατάφεραν να συνδυάσουν, να συνενώσουν κατά κάποιον τρόπο αυτό που χαρακτηρίζει τον φιλελευθερισμό, τα ισχυρά κίνητρα εργασίας μέσω της ελευθερίας του ανθρώπου,  μέσω της ιδιοκτησίας, με τον ρυθμιστικό, τον κοινωνικό ρόλο του κράτους. Στην πραγματικότητα, η σημερινή Γερμανία, η Ομοσπονδία, είναι κοινωνικά προσανατολισμένη. Στην κοινωνία αυτή βρίσκει κανείς την επιτυχημένη, βέλτιστη αμοιβαία σχέση ανάμεσα στις φιλελεύθερες ιδέες που ενθαρρύνουν την έρευνα, την επιχειρηματικότητα, τον δυναμισμό της οικονομίας, και από την άλλη στο κράτος αυτό είδα ένα καλά επεξεργασμένο σχήμα κοινωνικής προστασίας, έτσι ώστε να μην υπάρχει πόλωση, ισχυρή διάσπαση στην κοινωνία. Θεωρώ γι’ αυτό ότι δεν είναι σωστό να λέει κανείς ότι υπέστη ήττα ο σοσιαλισμός.

Θεωρώ ότι σήμερα θα κερδίσει εκείνος ο οποίος θα ενεργεί σε αυτά τα πλαίσια. Αναζητώντας απαντήσεις στα προβλήματα τού εγγύς και του απώτερου μέλλοντος στη σύνθεση. Σύνθεση αυτού που έχουμε. Και η σύνθεση έγκειται στη δημιουργική χρησιμοποίηση της πείρας που διαθέτουμε.

Όσο για τον σοσιαλισμό με τη μορφή που εγώ και εσείς (σ.σ. απευθύνεται στον Ανταίο) αντιλαμβανόμασταν, βλέπαμε τον σοσιαλισμό; Εν πρώτοις, δεν δικαιώθηκε· δεύτερον, είναι ουτοπία. Είναι ουτοπία! Νομίζω ότι το θέμα της δημιουργίας σοσιαλιστικού συστήματος ή κράτους σοσιαλιστικού τύπου, όπως το αντιλαμβανόμασταν, είναι επίσης ουτοπικό, ουτοπικό…

[…]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.1.1993, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σε κάθε χώρα θα βρείτε και συντηρητικούς και φιλελεύθερους και σοσιαλιστές, σε κάθε κοινωνία θα συναντήσετε αυτά τα ρεύματα. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Και από αυτήν πρέπει να ξεκινήσει κανείς. Η αλληλεπίδραση όλων αυτών των ρευμάτων τελικά θα προσφέρει το βέλτιστο. Ο νέος πολιτισμός νομίζω ότι θα πρέπει να βασίζεται στην καταξίωση της ελευθερίας του ανθρώπου, στην αναγνώριση των πανανθρώπινων αξιών. Και οπωσδήποτε στον κοινωνικό ρόλο του κράτους. Ώστε να μπορούν να βοηθηθούν τα παιδιά…

Είμαι υπέρ του κοινωνικού, του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους, ρόλου που θα απέκλειε την πόλωση που θα διαιρούσε οποιαδήποτε χώρα σε Βορρά και σε Νότο. Γιατί ουσιαστικά Βορράς και Νότος υπάρχει σε κάθε χώρα. Οπότε εμφανίζεται και πάλι γραμμή διαχωρισμού και αναβίωση και πάλι της ταξικής πάλης. Ο κοινωνικός ρόλος του κράτους, δίκαιος οπωσδήποτε, σε συνδυασμό με την πρωτοβουλία και την ελευθερία των ανθρώπων, δεν έρχεται σε αντίθεση με τη σοσιαλιστική ιδέα, που συμπεριλαμβάνει την αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής για τους ανθρώπους, μέθεξη των ανθρώπων στην πολιτική, στην εξουσία, στον πολιτισμό, και ένα ορισμένο σύστημα υπεράσπισής τους, ώστε να μην προδίδεται η κοινωνική δικαιοσύνη. Πρόκειται για τα προβλήματα των γερόντων, των ασθενών, των παιδιών, τα προβλήματα της παιδείας, της ιατρικής περίθαλψης, της μόρφωσης.