Λογοτεχνία και θρησκεία: Το έλλειμμα

Από τη μια πλευρά, οι μορφές των Πολ Κλοντέλ, Ζορζ Μπερνανός, Σαρλ Πεγκί, Φρανσουά Μοριάκ. Οι μεγάλοι συγγραφείς της γαλλικής λογοτεχνίας, το έργο των οποίων διαπερνά ο καθολικός στοχασμός, η αγωνία και οι αμφιβολίες για τη χριστιανική πίστη, οι «θρόμβοι αίματος» καθώς μένουν μόνοι στον προσωπικό κήπο της Γεθσημανής. Από την άλλη, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Τάκης Παπατσώνης, εκτός άλλων. Στα διηγήματα του πρώτου απεικονίζονται οι χριστιανοί του σκιαθίτικου παραδείσου που συμμετέχουν στις θρησκευτικές γιορτές. Στην ποίηση του δεύτερου κυριαρχεί επίσης το κατανυκτικό και μεταφυσικό στοιχείο. Ο ίδιος ο Παπατσώνης πάντως, παραμένει από τους σχετικά παραγνωρισμένους του Μεσοπολέμου, με μια ισχυρή υπόθεση εργασίας: ακριβώς η καθολική παιδεία του ήταν που λειτούργησε απαγορευτικά για την περαιτέρω ανάδειξή του, με δεδομένες τις πολιτισμικές συνθήκες στην Ελλάδα.

Αγνωστη, ως έναν βαθμό, είναι και η λογοτεχνική κριτική της περιόδου: το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα μπορούσε να ευνοηθεί ο διάλογος για τη σχέση λογοτεχνίας και θρησκευτικότητας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα (επισημαίνοντας πάντως και την «αντίστροφη» έλλειψη θρησκευτικού στοχασμού, ο οποίος θα μπορούσε να δίνει εναύσματα στη λογοτεχνία). Το κενό αυτό υπενθυμίζει η νέα έκδοση «Οψεις του θρησκευτικού φαινομένου στη λογοτεχνική κριτική του Μεσοπολέμου (1922 – 1940)», η οποία κυκλοφόρησε από το «Librofilo & Co», σε εισαγωγή – επιμέλεια του Βασίλη Μακρυδήμα, δρα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ο ίδιος καταγράφει ένα χαρακτηριστικό έλλειμμα σ’ αυτό το «άνυδρο τοπίο»: το γεγονός ότι «το εμβληματικό βιβλίο του Anthony Hirst «God and the poetic Ego», στο οποίο διερευνάται ο τρόπος της ενσωμάτωσης των βιβλικών διακειμένων στην ποίηση του Κωστή Παλαμά, του Αγγελου Σικελιανού και του Οδυσσέα Ελύτη, παραμένει μέχρι σήμερα αμετάφραστο».

Τέλλος Αγρας

Στην έκδοση φιλοξενούνται δέκα κείμενα, προϊόν του ερευνητικού έργου που χρηματοδοτήθηκε από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας για την ενίσχυση μεταδιδακτορικών ερευνητών και υλοποιήθηκε με φορέα υποδοχής το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Σε αυτά θίγονται ζητήματα όπως: η κριτική του Κλέωνα Παράσχου στη θρησκευτική λογοτεχνία, η υπεράσπιση του χριστιανισμού από τον Κ.Θ. Δημαρά, η θρησκευτικότητα του Κ.Π. Καβάφη, η παρουσία της θρησκείας στην ποίηση του Κώστα Βάρναλη, η διασταύρωση χριστιανισμού και σοσιαλιστικής ιδεολογίας κ.ά.

Ενα ερέθισμα από το ένατο κεφάλαιο με τίτλο «Η σύζευξη θρησκείας και πολιτικής στον λόγο της κριτικής κατά τα χρόνια της δικτατορίας Μεταξά»: «Πολλοί από τους διανοούμενους που κατέλαβαν σημαντικές θέσεις εντός του δικτατορικού μηχανισμού και σε άλλες εστίες πολιτιστικής και ιδεολογικής παραγωγής ή ελέγχου κατά τη διάρκεια του καθεστώτος Μεταξά ήταν άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων, που, μέχρι του 1936, καθώς και συχνά μετά τη δικτατορία, είχαν υπάρξει εξαιρετικά ενεργοί, αν όχι κατά βάση αναγνωρισμένοι, ως κριτικοί.

Ορισμένοι κριτικοί – κυρίως ο Τέλλος Αγρας, ο οποίος εργαζόταν στο γραφείο προπαγάνδας της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας – επιλέχθηκαν για να στελεχώσουν προπαγανδιστικούς μηχανισμούς. Το ημιεπίσημο περιοδικό του καθεστώτος, «Το Νέον Κράτος», προέκυψε αρχικά ως ιδιωτική πρωτοβουλία του διευθυντή του, Αριστου Καμπάνη, ενός άλλου σημαίνοντος κριτικού… Οι υπηρεσίες λογοκρισίας ήταν, επίσης, στελεχωμένες με κριτικούς. Ο Παράσχος, μαζί με την Ειρήνη Αθηναία, ήταν υπεύθυνος για τη λογοκρισία των περιοδικών, ο κριτικός λογοτεχνίας, μουσικής και θεάτρου Γεώργιος Πράτσικας απασχολήθηκε στις επιτροπές ελέγχου θεάτρου και πιθανότατα μουσικής, ενώ στη λογοκρισία της μουσικής, του θεάτρου, αλλά και του κινηματογράφου κατείχε καίριες θέσεις ο Αγρας… Η ανάλυση καταδεικνύει το γεγονός ότι τόσο το μέσο της λογοτεχνικής κριτικής όσο και πολλοί διανοούμενοι που επιτέλεσαν τον ρόλο του κριτικού παρήγαγαν νομιμοποίηση για το καθεστώς».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΝΕΑ